گیاهانی که می‌توانند زنبور ها را به باغچه ی شما بیاورند

کارین آلتون و فرانسیس راتنیکز*
 

برخلاف «جعفری، مریم‌گلی، رزماری وآویشن»، در ترانه‌ی کلاسیک «Scarborough Fair» آهنگی مشهور در دهه‌ی شصت میلادی، از مرزنگوش وحشی اسمی برده نمی‌شود. اما این گیاه مزیتی کلیدی نسبت به سایر گیاهان معطر دارد. مردم در غرب بیشتر این گیاه را با عنوان متداولش Oregano، می‌شناسند که اتفاقا نام علمی آن (Origanum vulgare) نیز از این عنوان اقتباس شده است. مرزنگوش (مرزنجوش یا پونه‌ی کوهی) که در اروپا گیاهی بومی می‌باشد از جمله مشخصه‌ها و ملزومات پخت و پز ایتالیایی محسوب می‌گردد. مهم‌تر از همه این گیاه معطر یکی از بهترین‌ گونه های گیاهی برای جذب زنبورها، پروانه‌ها و دیگر گرده‌افشان ها می‌باشد.

البته طبیعی است که گیاهانی، به طور گسترده در باغ‌ها و فضای سبز کشت شوند و مورد تحسین عام و خاص قرار گیرند که گل های زیبا و فریبنده‌ای دارند. در عین حال این تلقی عام نیز وجود دارد که گیاهانی که برای انسان‌ها چشم‌نواز هستند، می‌بایست برای زنبور ها و سایر حشرات نیز جذاب‌تر باشند. تحقیقات آزمایشگاه پرورش زنبور و حشرات اجتماعی در دانشگاه ساسکس تلاش نموده تجارب بیشتری در این زمینه کسب کند. طی پروژه‌ای در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۲، ۳۲ گونه گیاهی که در بسترهای کشت پرورش یافته بودند تحت نظر قرار گرفته و میزان مراجعه‌ی حشرات (که ۸۷ درصد آنها را زنبورها تشکیل می‌دادند) به گل های آنها شمارش شد. تمام گیاهان انتخاب شده، گونه‌هایی بودند که معمولا در باغچه‌ها و محوطه‌های سبز کشت می‌شوند و در تابستان گل می‌دهند.

این گل ها همگی از نظر انسان‌ها چشم نواز محسوب می‌شدند. با این حال آنها از نظر توجهی که حشرات به آنها نشان می‌دادند بسیار متفاوت بودند. رتبه‌ی جذاب‌ترین گل ها از نظر حشرات را مرزنگوش و گل مکزیکی (agastache که گیاهی همیشه‌سبز با برگ هایی معطر و گل‌هایی کوچک در خوشه‌هایی انبوه می‌باشد) را به خود اختصاص دادند. این دو ۱۰۰ برابر بیشتر از شمعدانی، -از جمله گیاهان حساس به سرما که در باغچه های تابستانی کشت می‌شود و در ته لیست قرار گرفته بود- توانسته بودند حشرات را به سمت خود جلب نمایند.

از این نتایج می‌توان یک درس ساده گرفت. باغبان‌ها با انتخاب ارقام مناسب گیاهانی که شهد و گرد تولید می‌کنند، می‌توانند تغییر زیادی ایجاد کنند. تحقیقات ما نشان می‌دهد که کمک به زنبورها و سایر حشرات که از شهد گل ها تغذیه می‌کنند هزینه‌ی چندانی نمی‌تراشد. طی مطالعه‌ای که درسال ۲۰۱۲ بر روی ۲۰۰ گونه‌ی مینا، در مجموعه‌ی ملی بریتانیا در باغ‌های پیکتون هرفوردشایر انجام شد، گونه‌هایی که حشرات بیشتری را به سمت خود جلب می‌کردند، به اندازه‌ی سایرین به سادگی قابل دسترس، قابل کشت و برای انسان‌ها نیز جذاب بودند. قیمت‌ها معمولا تفاوت چندانی نداشتند و بیشتر بسته به سایز گل خریداری شده تغییر می‌کردند.

حال آیا می‌توانیم بگوییم که پارک ها و باغ های ما برای حشرات مناسب هستند؟ باغ‌های زیبای Southover Grange در ساسکس شرقی، به گونه‌ای با دقت طراحی شده‌اند تا نمایشی زیبا از گیاهان گل‌دار را در بهار و تابستان ارائه کنند. ما در آگوست ۲۰۱۲، حشراتی را که به ۷۹ گونه‌ی گیاهی در طول دوره‌ی گل‌دهی‌شان مراجعه کردند، شمارش کردیم. نتایج شگفت‌انگیز بود. با اینکه به نظر می‌رسید که این ناحیه، بهشتی برای زنبورها باشد، اما تنها سه گونه واقعا برای حشرات جذاب بودند. در مورد ۲۴ گونه از گیاهان که اصلا هیچ مراجعه‌ای ثبت نشد. و ۳۷ گونه دیگر نیز حشرات کمی را به خود جلب کرده بودند. واضحا، این نشان‌دهنده‌ی این است که بیشتر باغ ها و باغچه ها با هدف پرورش گل هایی با ظاهر زیبا طراحی می‌شوند تا تأمین منبعی برای تغذیه‌ی زنبورها.

باغ‌های زیبای Southover Grange در ساسکس شرقی، به گونه‌ای با دقت طراحی شده‌اند تا نمایشی زیبا از گیاهان گل‌دار را در بهار و تابستان ارائه کنند.

در انگلستان، بسیاری از باغبان ها، گیاهان مورد نیاز خود را از یکی از ۲۰۰۰ مرکز فروش گل و گیاه و گلخانه‌های خرده‌فروشی تهیه می‌کنند. این مراکز محل‌های محبوبی برای خرید گیاهان و تجهیزات باغبانی به حساب می‌آیند و طبیعتا  نقشی موثر در اینکه نهایتا باغبان‌های بریتانیایی چه گیاهانی را بکارند و درنتیجه چه حشراتی از باغ ها و باغچه ها بازدید کنند ایفا می‌نمایند. مراکز فروش گل و گیاه، معمولا گیاهان را زمانی که در دوره‌ی گل‌دهی هستند و هر گونه را در قطعه زمینی جداگانه به فروش می‌رسانند. و این فرصتی فراهم می‌آورد تا رفتارهای حشرات را ساده‌تر مشاهده و دنبال نماییم. در سال ۲۰۱۵ تیم ما حشراتی که به ۷۴ گونه‌ی گیاهی در پنج مرکز فروش گیاهان در ساسکس مراجعه کرده بودند را شمارش نمود.

نتایج بدست آمده الگویی مشابه دو مطالعه‌ی قبلی داشت. بیشتر گونه‌های گیاهی که در این مراکز به فروش می‌رسیدند جذابیت اندکی برای زنبورها و سایر حشرات داشتند، و تنها تعداد کمی از آنها قادر بودند علاقه‌ی حشرات را به خود جلب نمایند. چنانکه انتظار داشتیم مرزنگوش از جمله گیاهانی بود که نتایج قابل قبولی کسب کرده بود؛ اما ۴.۵ درصد از گیاهان مورد مطالعه -با میانگین ۲۶درصد حشره‌ی بیشتر- توانسته بودند از مرزنگوش نیز پیشی بگیرند. گونه‌ای شاه اشرفی با گلبرگ‌هایی به رنگ بنفش تیره، (cosmos bipinnatus “Sonata Carmine”) و کاریوپتریس، (گیاه بوته‌ای کوچک با گل‌های خوشه‌ای و آبی) از جمله گیاهان با عملکرد قوی در این تحقیق بودند.

حدود ۱۵ درصد از گیاهانی که در طول مطالعه مورد بررسی قرار گرفتند، توسط این مراکز با عنوان «دوستار زنبورها» تبلیغ می‌شدند. و کمی بیش از نیمی از آنها را می‌شد در لیست جامعه‌ی سلطنتی باغبانی تحت عنوان «عالی برای گرده‌افشان‌ها» دید. چقدر این خوب است؟ خب، به‌طور میانگین قابل قبول به نظر می‌رسد: گیاهان توصیه شده، سه بار بیشتر از سایر گیاهان لیست حشرات را به خود جذب می‌کردند. با این حال بسیاری از گیاهانی که در این گروه به چشم می‌خوردند نیز برای حشرات بدون‌جذابیت یا ناسازگار محسوب می‌شدند. همزمان، برخی از گونه‌ها مانند گل ایبریس یا آلسترومریا (نوعی سوسن)، که توصیه نشده بودند، واقعا عملکرد خوبی داشتند. در نتیجه به نظر می‌رسد استفاده‌ی تجاری از برچسب‌هایی نظیر «دوستار زنبورها»، کمی متناقض و یا بیش‌از حد خوشبینانه باشد. شاید استفاده از عبارت «مناسب برای گرده‌افشان‌ها» اندکی دقیق‌تر باشد.

تحقیقات ما نشان می‌دهد که مردم می‌توانند با کمی دقت در انتخاب گل ها، باغ‌های خود را به مراتب برای زنبور‌ها و سایر حشرات جذاب‌تر نمایند. و مراکز فروش گیاهان نیز می‌توانند با بهبود محصولات خود و آموزش و تشویق مشتری‌هایشان به توجه بیشتر به گونه هایی که حشرات را جلب می‌نمایند، بخشی از این فرآیند باشند.

بسیاری از گیاهان خانواده‌ی نعناعیان (لامیاسه)، برای گرده افشان‌ها عالی هستند. مرزنگوش، و همینطور گیاهانی مانند آویشن، اسطوخدوس و مریم‌گلی روسی نیز شامل این خانواده می‌شود. از گیاهان دیگر نیز می‌توان به انواع هلنیوم‌ها (من‌جمله زنجبیل شامی) و کوکب‌ها از خانواده‌ی مینائیان یا کاسنی‌ها اشاره کرد. گونه های مختلف در زمان‌های متفاوتی گل می‌دهند و می‌توانند در طول تابستان برای طیف گسترده‌ای از بازدیدکننده‌های گل‌ها، خوراک ارزشمندی فراهم نمایند.

اگر شما نیز می‌خواهید به زنبورها و سایر حشرات در باغ خود کمک کنید، در یک روز آفتابی تابستانی نگاهی به مراکز فروش گل و گیاه در منطقه‌ی خود بیاندازید؛ می‌توانید سراغ گیاهانی بروید که در زمان گلدهی و در هر متر مکعب حدود ۱۰ یا حتی ۵ حشره دور خود جمع کرده باشند. اما گیاهی را که به آن علاقه ندارید خریداری نکنید. مجموعه‌ای متنوع از گونه‌های گیاهی دوستار زنبور ها وجود دارد، در نتیجه می‌توان در یک موقعیت برد-برد، گیاهانی را انتخاب نمایید که هم شما و هم زنبورها عاشقش باشید.

*این مطلب که توسط کارین آلتون، محقق زنبورداری و فرانسیس راتنیکز مدرس زنبورداری در دانشگاه ساسکس نوشته شده، اولین بار در سایت کانورسیشن در سال ۲۰۱۷ منتشر شده است.