آشنایی با گاورس و ارزن

Panicum italicam L.

خواص گیاه‌شناسی

گاورس دارای برگ‌های پهن و خوشه‌های بلند و بخش‌بخش می‌باشد. بذرها پس از رسیدن صاف و براق است و از سایر پوسته‌های سنبلچه که در محور گل قرار دارد جدا شده به زمین می‌افتد. عرض خوشه برابر ۳ سانتیمتر است و طول آن ممکن است به ۳۰ سانتیمتر نیز برسد. رنگ خوشه‌ها زرد یا ارغوانی است. ریشک‌های خوشه تا حدودی بزرگتر از طول سنبلچه می‌باشد. در قاعده سنبلچه ۱ تا ۳ ریشک قرار دارد و سنبله به‌ظاهر ریشک‌دار به‌نظر می‌رسد. گاورس (Panicum italicam) گیاهی یکساله با ساقه‌های ظریف و باریک و راست و برگ‌ّای پهن و مسطح که گاهی طول آنها برابر ساقه‌های گیاه می‌شود. بذر این نبات، کوچک و محدب است و گلوم خارجی کاغذی مانندی آنرا احاطه کرده است؛ که ضمن خرمن کوبی از آن جدا می‌شود. ولی گلوم داخلی به علت سخت بودن پس از برداشت و خرمن‌کوبی به بذر چسبیده باقی می‌ماند. گلوم داخلی این ارزن دارای رنگ‌های زرد پریده –پرتقالی- سبز و ارغوانی می‌باشد.

شرایط زیست

چون دوره رشد و نمو این گیاه در فصل تابستان می‌باشد از این رو جهت تولید عملکرد مناسب احتیاج فراوان به آب و هوای گرم دارد. این گیاه در ارتفاعات زیاد که دارای تابستان‌های سرد می‌باشد محصول رضایت‌بخشی می‌دهد؛ ولی در مناطقی که دارای تابستان‌های کوتاه و خیلی گرم است می‌توان این نوع ارزن را کشت کرد و محصول نسبتا خوبی برداشت. در مناطق باران‌خیزی هم که نزولات در فصل رویش گیاه حادث می‌شود می‌توان محصول خوبی برداشت. بطور کلی ارزن به آب فراوان احتیاج ندارد ولی ضمنا خسارات ناشی از خشکی را نیز در مورد آن نمی‌توان دوباره جبران نمود. ارزن به‌سبب دوره رشد کوتاه خود می‌تواند در برابر خشکی‌های حاد تا حدودی مقاومت کند. خاک‌های حاصلخیز و غنی لومی و سبک و همچنین خاک‌های هوموس‌دار جهت کشت ارزن مناسب می‌باشد. کشت ارزن پس از یونجه و سایر علوفه‌ها و همچنین در زمین‌هایی که از نظر بقایای گیاهی تمیز نگردیده به تجزیه مواد اضافه باقی‌مانده در زمین کمک می‌نماید.

نحوه‌ی کشت

بهترین زمان کشت اواخر بهار است که هوای محیط به‌اندازه کافی گرم شده است. زمین ارزن را می‌توان هم در پاییز و هم در بهار شخم زد ولی بهتر است چند هفته قبل از کشت در بهار، برای برطرف کردن علف‌های هرز اقدام به شخم زدن نمود و سپس با دیسک زمین را نرم کرد و بقایای علف‌های اضافی را جمع‌آوری نمود. بدیهی است پس از هر شخم (بهاره و پاییزه)، قبل از بذرپاشی باید اقدام به زدن دیسک نمود. به‌ویژه پس از شخم پاییزه و قبل از کشت در بهار باید بستر بذر را با دیسک کاملا نرم نمود. به سبب ریز بودن بذر ارززن باید بستر بذر علاوه بر نرمی، متراکم و تخت نیز باشد. ارزن احتیاج چندانی به مواد غذایی ندارد بلکه بایستی کودهای شیمیایی را به نبات قبلی داد تا ارزن از این مواد باقی مانده در زمین استفاده نماید. ارزن بیشتر از هر ماده غذایی به ازت و فسفر احتیاج دارد.

ارزن در شرایط خاص و مناسب، ۴۵ روز پس از کشت محصول خواهد داد. در مناطقی که دارای تابستان طولانی هستند می‌توان ارزن را پس از برداشت غلات کشت نمود. بذر مورد نیاز در مناطق مرطوب حدود ۲۰-۳۰ کیلوگرم و در نواحی نیمه‌خشک حدود ۱۰-۱۵ کیلوگرم در هکتار می‌باشد. روش کشت این گیاه شبیه کشت غلات است، مثلا ارزن را می‌توان بوسیله بذرافشان غلات و یا به طریق دست‌پاشی کشت نمود. باید توجه داشت که بذر ارزن را تا حدی عمیق‌تر کشت کرد. چنانچه پس از کشت دست‌پاش ارزن‌، بستر آن نرم نگردیده باشد می‌توان از دندانه، هرس یا ماله ملایمی جهت نرم کردن بستر و پوشانیدن بذر استفاده نمود. بهتر است پس از دندانه‌زدن از غلطک جهت ایجاد تماس بیشتر بذر با خاک استفاده شود.

موارد استفاده

چون ارزن به منطقه معینی جهت رشد و نمو احتیاج دارد و به‌علاوه با انواع خاک‌های مختلف سازش داشته در مدت بسیار کوتاهی محصول کافی تولید می‌نماید، علوفه‌ی خشک آن اهمیت فراوانی پیدا نموده است. امروزه علوفه ارزن قادر به رقابت با «سودان‌گراس» (نوعی ذرت خوشه‌ای) نمی‌باشد زیرا در شرایط برابر عملکرد سودان‌گراس در واحد سطح تا سه‌ برابر بیش از ارزن می‌باشد؛ و همچنین علوفه سودان گراس دارای کیفیت بهتری نسبت به ارزن است. انواع ارزن هریک به نحو خاصی مورد استفاده جهت علوفه قرار می‌گیرد. چنانچه جنس نوع وزه یا  برشنک (‌Pennisetum sp.) را تحت ارزن‌ها بشمار آوریم علوفه سبز آن به مراتب بهتر از علوفه سبز ارزن (Setaria sp.) می باشد، زیرا اولا علوفه سبز جنس نوع وزه یا برشنک زیاد است و ثانیا پس از برداشت مجددا رشد نمودهتولید علوفه می‌نماید. Pennisetum و دانه ترنگ (Echinochloa sp.) که شبیه ارزن است به علت علوفه سبز زیاد و آبدار بیش از نوع ارزن جهت سیلو مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بطور کلی ارزن را می‌توان مانند سایر نباتات گرامینه‌ی علوفه‌ای جهت علوفه خشک برداشت نمود. برداشت بیشتر بوسیله علف‌بر انجام می‌گیرد. در نواحی آفتابی باید صبح زود اقدام به برداشت نمود. پس از چیدن و قبل از عدل‌بندی باید علوفه را گذاشت تا رطوبت اضافی خود را از دست بدهد. برداشت ارزن جهت تهیه علوفه خشک برای احشام به‌ویزه گاو و اسب باید قبل از گل کردن انجام گیرد زیرا در این مرحله ارزش علوفه بیش‌تر از مرحله شیری می‌باشد. بطور کلی علوفه خشک ارزن چندان خوش‌خوراک نیست و بهمین جهت ارزش علوفه خشک آن نسبت به سایر نباتات علوفه‌ای گرامینه کمتر می‌باشد. مواد غذایی ارزن را می‌توان با نوع اردو (Phleum sp.) و قیاق (Sorghum halopense) مقایسه نمود.

 چنانچه علوفه خشک ارزن برای مدت زیادی به اسب خورانده شود باعث بروز لنگی و یا آماس مفاصل و افزایشفعالیت کلیه‌ها می‌گردد. احتمالا فعالیت زیاد کلیه‌ها به هنگام مصرف علوفه خشک ارزن به دانه‌های ارزن موجود در علوفه بستگی دارد. ارزن به علت داشتن ریشه‌های سطحی و عدم توانایی رشد مجدد پس از چرا گیاه مناسبی جهت احداث چراگاه نمی‌باشد زیرا ریشه‌های سطحی ارزن بسهولت به وسیله حیوانات از زمین خارج می‌شود.

Panicum sp.

اغلب گونه‌ّای گاورس یا نوع ارزن (Panicum sp.) که به تعداد فراوانی در جهان پراکنده می‌باشد (۵۰۰ گونه) ویژه مناطق گرم‌سیر است. این جنس از انواع ارزن بوده دارای سنبلچه‌هایی کم‌وبیش فشرده می‌باشد (Dorsiventral). سنبلچه‌ها در خوشه‌های باز بهم فشرده‌ای قرار گرفته و به صورتخوشه مرکب دیده می‌شود. این انواع اغلب دارای دوگلوم غیرمساوی بوده که گلوم اول کوچک‌تر و گلوم دوم به‌اندازه لمای عقیم می‌باشد. لمای بارور شبیه کاغذ نازک و تقریبا مسطح و بدون رگبرگ است. انواع این نباتات یکساله یا دائمی است که از بذر برخی جهت تغذیه دام، و از شاخ و برگ برخی دیگر به عنوان علوفه استفاده می‌شود. باید متذکر شد که در اکثر کشورهای آسیائی و آقریقائی انواع بخصوص از این گونه‌ی ارزن در برنامه غذایی مردم قرار گرفته است؛ اغلب این انواع دارای برگ‌های نسبتا بلند (تا ۲۵ سانتیمتر) و پهن می‌باشند.

ارتفاع بوته‌ها از ۳۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر تغییر می‌کند. برخی از این انواع دارای ساقه‌های خزنده می‌باشد که امکان تکثیر غیرجنسی را فراهم می‌نماید. بذر‌های این جنس فاقد ریشک بوده به رنگ‌های سفید، زرد، قرمز، قهوه‌ای و سیاه یافت می‌شود. این جنس بیشتر از جنس Setaria sp. (نوع ارزن) با مناطق خشک سازگاری دارد. ضمنا علوفه خشک حاصل از Setaria به‌مراتب خوش‌خوراک‌تر از علوفه خشبی و کم‌برگ گاورس یا نوع ارزن (Panicum sp.) می‌باشد. این جنس ارزن را در مناطقی که کشت سایر نباتات زراعی امکان‌پذیر نیست می‌کارند. محصول Panicum sp. زودتر از جنس Setaria sp. بدست می‌آید. این گیاه را به انگلیسی Southern panicgrass می‌نامند.