هدایت فهمی؛ کارشناس ارشد منابع آب
روزنامه‌ی ایران
فقدان مدیریت منسجم و کارآ برای آب، مشکلات ناشی از عدم رعایت مسائل بهداشتی نظیر انواع آلودگی‌های آب و کاربرد غیر اصولی سموم و کودهای شیمیایی و نظایر آنها، استفاده بی‌رویه، غیرمجاز و غیر علمی از آب، همچنین عدم رعایت اصول فنی و علمی مدیریت همین مقدار آب محدود و موجود را هم تحت تأثیر قرار داده است. به‌دلیل محدود بودن منابع آب، چشم‌انداز توسعه اقتصادی-اجتماعی کشور نیز مطلوب به نظر نمی‌رسد. در چنین شرایطی پیامدهای بهداشتی و خطرات ناشی از انتقال بیماری‌های ناشی از آب و کم شدن آب سالم و بهداشتی در دسترس مردم به منظور حفظ و رعایت بهداشت فردی و عمومی دور از انتظار نیست.
آسیب شناسی مدیریت کیفیت آب در ایران
در گذشته میزان آب تجدید شونده کشور حدود 130 میلیارد مترمکعب بوده که در سال‌های اخیر متوسط میزان آب تجدید شونده به حدود 115 میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. این رخداد باعث تنزل کیفیت آب و از سوی دیگر این منابع محدود با شتاب روزافزون دچار آلودگی ناشی از پساب‌های کشاورزی، شهری و صنعتی می‌گردد. با افزایش آلودگی منابع آب، محدودیت‌های جدی در بهره‌برداری از منابع آب برای مصارف مختلف ایجاد خواهد شد وبه گونه‌ای از میزان منابع آب قابل مصرف کشور خواهد کاست یا بهره‌برداری از آن مستلزم تقبل هزینه‌های سنگین و پیامدهای زیانبار زیست محیطی خواهدشد. در حال حاضر حدود 6 میلیارد متر مکعب فاضلاب خانگی، صنعتی و زهاب کشاورزی به منابع آب سطحی و 22 میلیارد متر مکعب به منابع آب زیرزمینی تخلیه می‌شود که از نظر بهداشتی و آلایندگی منابع تهدیدی برای منابع آب سالم کشور محسوب می‌گردد که با توجه به کمبود آب باعث افزایش نگرانی‌های بهداشتی نیز خواهد شد.
به‌نظر نگارنده بحران بزرگ‌تری در راه است. بحران کیفیت آب به مراتب جدی‌تر و خطرناک‌تر از بحران کمیت و کمبود آب است. لذا مدیریت آب کشور می‌بایست خطر فزاینده بحران کیفیت آب کشور را جدی گرفته و برنامه جامع مدیریت کیفیت آب کشور را با مشارکت کلیه دستگاه‌ها، ذینفعان و ذیمدخلان تهیه و اجرا کند. آلودگی آب عبارت است از افزایش مقدار هر عامل اعم از شیمیایی، فیزیکی یا بیولوژیکی که موجب تغییر خواص و نقش اساسی آب در مصارف مختلف و ویژه‌اش شود. منابع آلاینده ساز منابع آب به‌طور عمده ناشی از موارد زیر است:
- آلایندهای صنعتی ناشی از فاضلاب صنعتی و صنایع اصلی و تولیدی
- آلایندهای صنایع معدنی مانند فلزات، ذغال سنگ، گوگرد، سنگ تراشی، حفاری نفت و گاز طبیعی، آلاینده‌های کشاورزی ناشی از کود‌ها آفت کش‌ها، مواد شیمیایی کشاورزی دامداری و شیلات
- آلایندهای فاضلاب شهری و خانگی
- آلایندهای پسماند یا زباله‌های مواد جامد، مایع و گاز و شیرآبه
بحران آب در کشور بروز طیف وسیعی از بیماری‌های منتقله از آب و همه‌گیری‌های مخرب و مرگباری را به‌دنبال دارد. اهمال و غفلت در این راستا موجب فاجعه‌های غیر قابل جبران خواهد شد که علاوه بر تهدید سلامت انسان‌ها از نظر اقتصادی نیز هزینه‌های سنگینی را به کشور تحمیل خواهد کرد. ورود سموم به منابع آبی با ورود به زنجیره غذایی می‌تواند سبب بروز انواع بیماری‌های صعب‌العلاج و سرطان‌ها گردد. مهم‌ترین چالش‌های فراروی مدیریت کیفیت آب کشور به شرح زیر است:
- بخشی نگری و عدم هماهنگی لازم میان ارگان‌های ذیربط به‌دلیل وجود ماهیت فراسازمانی و بین بخشی در راستای دستیابی به اهداف مدیریت بهم پیوسته منابع آب
- کمبود در استقرار وتجهیز شبکه‌های سنجش و پایش مستمر کیفیت آب های سطحی و زیرزمینی با تأکید براندازه‌گیری پارامتر های آلودگی و ایجاد پایگاه اطلاعاتی مناسب
- ضعف ساختاری مدیریت آب کشور بویژه در مدیریت کیفیت آب و عدم تکافوی نیروی انسانی متخصص در زمینه مدیریت محیط زیست و کیفیت منابع آب با توجه به حجم گسترده مشکلات آلودگی‌ها و افت کیفیت منابع آب
- افت کیفیت و محیط زیست منابع آب با توجه به عدم رعایت ملاحظات زیست محیطی و ظرفیت تحمل حوضه‌های آبریز در استقرار بهینه کاربری‌ها
- آسیب‌پذیری منابع آب نسبت به حوادث غیر مترقبه آلودگی وبلایای طبیعی
- مشکلات ناشی از عدم تکافوی برنامه‌های آموزشی و آگاهی‌رسانی در خصوص مقولات مرتبط با حفاظت از محیط زیست و کیفیت منابع آب
- بازنگری و اصلاح قوانین و مقررات مرتبط با حفاظت از کیفیت منابع آب و شفاف‌سازی نقش وزارت نیرو در زمینه تأمین آب با کیفیت مناسب بویژه بازنگری ماده 46 قانون توزیع عادلانه آب و ماده 688 قانون مجازات اسلامی
- کاربرد غیر اصولی مواردی از سموم و کودهای شیمیایی موجبات آلودگی منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌گردد که خود باعث به خطر انداختن سلامت انسان‌ها می‌شود و مشکلات عدیده‌ای را برای محیط زیست به‌دنبال خواهد داشت.
- لزوم تأمین اعتبارات مستمر و پشتیبانی لازم از اجرای برنامه‌های مرتبط با محیط زیست و حفاظت از کیفیت منابع آب کشور از قبیل اجرای برنامه‌های پایش کیفیت منابع آب و مدیریت کیفیت مخازن سدهای آب شرب و...
مدیریت بهم پیوسته منابع آب بایستی بر این مفهوم استوار باشد که آب جزء لاینفک زندگی انسان است لذا کمیت و کیفیت آن از نظر سلامتی و بهداشت انسان‌ها حائز کمال اهمیت است. بر اساس چنین دیدگاهی باید حفاظت از منابع آب با عنایت به نوسانات سالانه منابع آب انجام پذیرد و بدین ترتیب نیازهای آبی برای فعالیت‌های انسان و حفظ سلامتی و بهداشت مردم تأمین و مرتفع شود. حفاظت از بهداشت وظیفه‌ای است که نه‌تنها تأمین آب آشامیدنی سالم را شامل می‌شود بلکه دفع بهداشتی فاضلاب‌ها، کنترل و مهار عوامل بیماری‌زا اعم از بیولوژیکی و شیمیایی و غیره را نیز در بر می‌گیرد.
لذا شناسایی کلیه منابع بالقوه تأمین آب شرب و تهیه طرح‌های کلی برای حفاظت منابع، حفظ و صرفه‌جویی و استفاده منطقی و معقول از آنها و نیز اجرای برنامه‌هایی برای پیشگیری و کنترل آلودگی منابع بر اساس نوع منابع از استراتژی‌های کنترل آلودگی‌ها در منشأ و مبدأ منابع آلوده‌ساز، ارزیابی‌های زیست‌محیطی و اعمال استانداردهای بهداشتی متداول ملی و بین‌المللی در محل‌های تخلیه فاضلاب‌ها (صنعتی و غیرصنعتی) و پساب‌ها با دقت ویژه‌ای توسط کلیه بخش‌های کشاورزی، صنعتی، خدماتی و غیره مورد توجه و با توسعه اقتصادی، اجتماعی پیگیری شود.
مدیریت کیفیت منابع آب به معنای انجام اقدامات سازه‌ای وغیرسازه‌ای به منظور حفاظت، بهبود، کنترل و احیای کیفیت منابع آب برای تأمین مطلوب نیازهای کلیه بهره برداران اعم از انسان یا محیط طبیعی است که طی انجام اقدامات مرتبط با مدیریت کیفیت منابع آب می‌بایستی پایداری محیط زیست، پایداری منابع آب و سلامت انسان تضمین و همواره مدنظر قرار گیرد. گام‌های اصلی مدیریت کیفیت منابع آب به‌شرح ذیل است:
الف- شناسایی و پایش کیفیت و آلودگی منابع آب
ب- پیشگیری و کنترل آلودگی منابع‌آب
ج- احیا و بهسازی منابع آبی آلوده
اتخاذ رویکرد مدیریت بهم پیوسته منابع آب و همبست آب، انرژی، غذا و اقلیم، همراه با آموزش عمومی و تخصصی راهکارهای اصلی برای فائق آمدن بر بحران کیفیت منابع آب است. برنامه جامع مدیریت کیفیت آب باید در شورای عالی آب و در برنامه ملی سازگاری با کم آبی به‌عنوان یکی از محورهای اصلی مدیریت آب مورد توجه جدی قرار گیرد.
