تعریف رتونینگ و مزایای آن
رتونینگ روش عملی برای افزایش تولید برنج در واحد سطح، در واحد زمان با توانایی تولید پنجه و پانیکول جدید بعد از برداشت محصول اصلی و اولیه میباشـد. اسـامی محلـی که برای برنج راتون در گیلان مصطلح است عبارتند از: شاهبج ، شی ورز، ورزازاکـی میباشـد و از استفادههای آن؛ در منـاطقی کـه کـشت مجـدد بـرنج بوسـیله کمبـود آب آبیاری و هم چنین درجه حرارت پایین در پایان فصل رشد، محـدود مـیگـردد، راتونینـگ با طول دوره رشد و نمو کوتاه مـیتوانـد یـک گیـاه جدیـد را ایجـاد نمایـد. تـا سـال ۱۹۷۰ میلادی هیچ گونه استفاده سیستماتیک از راتون بعمـل نمیآمـد فقـط کـشاورزان بـصورت سنتی و با یک مدیریت بدوی از راتوتینک بهره برداری مینمودنـد.
بـرای ایـن منظـور در آوریل ۱۹۸۶ در بانگالور هند یک کارگاه آموزشی زیر نظر تحقیقـات بـین المللـی برنج (IRRI) و انجمـن محققـان کـشاورزی هنـد و دانـشگاه علـوم کـشاورزی بنگـالور در ارتباط با راتوتینک تشکیل گردید و به بررسی، دورنمای اقتصادی راتوتینک پرداخت و بـا ارزیابی آزمایشات مختلف و اعمال مـدیریت زراعـی مناسـب برسیـستم راتوتینـک بـه ایـن نتیجه رسیدند که راتوتینک توانایی خوبی برای تولید خواهد داشت. در دهه اخیر در بسیاری از کشورهای برنج خیز دنیا از قبیل چین،آمریکا، فیلیپین، برمه، برزیل، جمهوری دومنـیکن، هند، ماداگاسکار، بنگلادش، درسطح اقتصادی ازسیستم راتونینک در زراعت برنج اسـتفاده مینمایند. در تگزاس امریکا در %۵۰ از زمـینهای بـرنج خیـز آن راتـون بـصورت تجـاری بعمل میآید.
استفاده از راتون نسبت به سایر کشتهای دوم در برنج آسـانتـر و کـاربردیتـر اسـت. طبق آمار سازمان جهاد کـشاورزی اسـتان گـیلان سـطح زیـر کـشت گیـاه راتـون بـرنج در سالهای اخیر بالاترین سطح زیر کشت را به عنوان کشت دوم در مقایسه با سایر کشتهای دوم نظیر شبدر، ترب و کلزا داشت. بنابراین پتانسیل قابل توجـهای بـرای افـزایش محـصول برنج از طریق استحصال راتون در شـمال کـشور وجـود دارد کـه میبایـست بـا اسـتفاده از تحقیقات و مطالعات بیشتر، مدیریت بهینه برای تولیـد بیـشتر راتـون را مـشخص نمـود. ایـن مسأله توجه هر چه بیشتر برای تولید راتون در استان را ضروری میسـازد.
برداشت راتون شکل دیگری از زراعت پشت سرهم اسـت. راتـون احتمـالا از کلمـه لاتـین Retonsus منشا گرفته که به مفهوم قطع کردن یا درو میباشد . در فرهنگ لغت زبان انگلیسی به صورت جوانه زنی ساقه از پایه گیاه تعریـف شـده است. این خصوصیت در گیاهان دیگری مثل موز، آناناس و نیشکر هم دیده میشـود. ایـن نوع گیاهان کـه قابلیـت تولیـد سـاقه جدیـد را دارنـد، تحـت عنـوان گیاهـان راتـون نامیـده میشوند . همچنین به آن کشت جوانهای هم گفتـه میشـود .گفته شده است که منشأ این کلمـه از لغـت اسـپانیایی Retono بـه معنـی جوانه یا Retonar به معنی جوانهزدن میباشد. این کلمه از دو بخش Re به معنـی دوبـاره و Otona به معنی رشد کردن در پاییز تشکیل شده است.
فرهنگستان علوم ایـران بـه جـای کلمه راتون کلمه وارویش را پیشنهاد نموده و آن را چنین تعریف کرده است. رشـد مجـدد گیاه از بقایای زنده گیاهی که از سال قبل در زمین باقی مانده اسـت. ضـمناً بـه جـای کلمـه راتونینگ، عملیات وارویش را به کار برده و آن را به صورت حفـظ گیـاه جهـت رشـد در فصل بعدی تعریف کرده است. در ایران نیز راتون در دو استان گیلان و مازندران به اسـامیمحلی مختلفی مانند شاهبج، شیورز، ورزازاکی، اردک زاکی و دبـاره نـوج شـناخته شـده است . پایین بودن هزینـه تولیـد و طـول دوره رشد کمتر از مزایای استفاده از راتون میباشد . تولید به روش راتون در برنج یک مسئله قابل توجه است زیرا احتیاج به آماده سـازی مجـدد بـستر بذر و کاشت دوباره و شروع رشد محصول از حالت بـذری را حـذف میکند. تولیـد بـه روش راتون یک گام به سمت تولید چند ساله را ارائه میکند.
کشت موفق راتون به مقدار زیادی هزینههای کل تولید را کاهش میدهد. علیـرغم داشتن مزایای زیاد کشت راتون، به دلیل پایین بودن عملکرد نسبت به کشت اصلی، تـراکم حشرات زیان آور (مخصوصاً کرم ساقه خـوار بـرنج)، افـزایش علـفهای هـرز و امـراض، قیمت تمام شده به ازای هر واحد تولید، مـشکلات فـشردگی خـاک و از همه مهم تر، نبـود رقـم زودرس مناسـب باعـث گردیـده اسـت کـه ایـن صـفت فیزیولوژیک برنج به عنوان یک پتانـسیل، چنـدان مـورد توجـه و پـذیرش کـشاورزان قـرار نگیرد. زراعت راتون یکی از راههای افزایش محـصول بـرنج اسـت کـه عـلاوه بـر افـزایش تولید، افزایش درآمد کشاورزان و استفاده بهینه از منابع را نیز در بـر دارد. ایـن امـر نیازمنـد توجه ویژه به مسایل فنی کاشت، داشت و برداشت محصول اصلی است. به عبارت دیگر بـا مدیریت صحیح محصول اصلی موجبات دسـت یابی بـه محـصول راتـون فـراهم میشـود. ازجمله عوامل مهم در پتانسیل تولید راتون عامل ژنتیـک مـیباشـد.
ارقام مناسب برای راتون گیری
ارقـام مختلـف بـا داشـتن ریخته ارثی متفاوت، توانایی راتون دهی متفاوتی دارند کـه شـناخت توانـایی ژنتیکـی تولیـد راتون ارقام میتواند به به نژاد گران برنج کمک نماید تا بتوانند در جهت بالا بـردن توانـایی تولید راتون از طریق اصلاح نباتات اقدام نمایند. از طرف دیگر با مکانیـابی ژنهای کمی کنترل کننـده صـفت قابلیـت راتـونزایـی میتـوان از نـشانگرهای پیوسـته بـا ایـن ژنها در برنامههای اصلاحی انتخاب به کمک نشانگر جهت بهبود صفت مذکور در ارقام تجـاری و یا لاینهای جدید استفاده کرد.
راتون دارای دوره رشد کوتاهی بوده و رسیدن آن تنها در ۳۵ تا ۶۵ درصد زمان لازم برای محصول اصلی صورت میگیرد. معمولا ارتفاع گیاه راتون کمتر و تعداد پنجههای موثر کمتری تولید مینماید، هر چند ممکن است تعداد کل پنجههای تولیدی راتون بیشتر باشد. بر اساس بررسیها و گزارشهای موجود در کشورهای مختلف، عملکرد راتون در دامنه ۰.۶۸ تا ۳.۵ تن در هکتار و در بعضی موارد تا ۷.۵ تن در هکتار هم گزارش گردیده است. به طور کلی عملکرد دانه حاصل از راتون از ۱۱ تا ۱۴ درصد محصول اصلی متغیر بوده و به منطقه کشت و نوع رقم بستگی دارد. طبق مشاهدات وزن هزاردانه محصول راتون کمتر از محصول اصلی است. همچنین گزارش گردیده است که تعداد خوشه در محصول راتون بیشتر از محصول اصلی است، اما دانه در هـر خوشـه خیلـی کمتـر از محـصول اصـلی میباشـد . از ویژگیهای دیگر راتون، نحوه تولید پنجه در آنها میباشد. قابلیت راتونزایی بسته به نـوع رقم متفاوت است. ارقام زودرس مانند حسنی میتواننـد عملکـرد بیـشتری نـسبت بـه ارقـام میان و دیررس مانند بینام و خزر داشته باشند. رقم حسنی با عملکردی معادل ۹۸۰ کیلـوگرم در هکتار نسبت به رقم خزر ( ۱۷۵ کیلوگرم در هکتار) عملکرد بیـشتری از خـود نـشان داده است. هر چه زمان برداشت به تأخیر بیافتد عملکرد راتون بـه دلیـل شـرایط نامناسـب جـوی کاهش خواهد یافت. بطوریکه هـر چـه تـاریخ برداشـت ارقـام دیـررس زودتـر انجـام شـود عملکرد این ارقام افزایش خواهند یافت.
شرفی و همکاران (۱۳۸۹) با مطالعه اثر ارتفاع برش و سطوح کود ازته بـر روی عملکـرد راتون رقم حسنی گزارش نمودند که اعمال کود ازته به میـزان ۶۰ کیلـوگـرم در هکتـار و ارتفاع برش ۲۵ سانتیمتر بیشترین عملکرد را نشان داد. عملکرد مربوط به ایـن تیمـار ۱۵۹۲۰ کیلوگرم در هکتار، معادل ۶۱ درصد محصول اصلی بود. این محققین در مطالعـه ای دیگـر با بررسی تعداد ۹ رقم از ارقام بـومیو اصـلاح شـده بـه نـامهای سـپیدرود، علـی کـاظمی،هاشمی، حسنی، ۲۱۶، درفک، صـالح و دمـسیاه گـزارش کردنـد کـه از میـان ارقـام مـورد مطالعه، ۵ رقم راتون زایی موثری داشتند که شامل علی کـاظمی، هاشـمی، حـسنی، صـالح و لاین ۲۱۶ بود. از خصوصیات بارز این ارقام زودرسی آنها میباشد و به همین دلیل پتانـسیل راتون زایی خوبی از خود نشان داده انـد.
کیفیـت پخـت و خـوراک بـرنج راتـون در منـاطق شمالی کشور بهتر از کیفیت پخت محصول اصلی اسـت. تـاثیر محـسوس دمـای محـیط در تظاهر ژنهای کنترل کننده آمیلوز، عطر و طعم برنج دلیل این برتری میباشد. میزان عطـر و طعم در صبح و اوایل غروب که دمای محیط پایین است بـه مراتـب بیـشتر از سـاعات گـرم روز است. دمای پایین روز و شب و کوتـاه شـدن طـول دوره روز در کـشت راتـون باعـث میشود که کیفیت پخت و خوراک ارقام مختلف به سمت استاندارد میل نماید.
