یکی از کارهایی که در کشت دوم برنج باید انجام شود، استفاده از سموم فراوان برای از بین بردن کرم نسل سوم ساقه‌خوار است، سمومی که مدت ماندگاری فراوانی در گیاه برنج دارند و به نظر می‌رسد این امر برای سلامت انسان خطرآفرین است. هرچند محققان راهکارهایی را برای کاهش استفاده از این سموم به دست آورده‌اند اما همچنان کشاورزان به این شیوه سنتی خود ادامه می‌دهند. بهنام امیری در گفت‌وگو با ایسنا، به استفاده بیش از حد از سموم کشاورزی توسط کشاورزان اشاره و اظهار کرد: بیشترین سموم مصرفی مربوط به مبارزه با کرم ساقه خوار برنج است که به خصوص در کشت‌های دوم صورت می‌گیرد.
کرم ساقه‌خوار؛ یکی از دلایل استفاده بالای سموم
وی دلیل مصرف بالای سموم در مراحل مبارزه با این آفت را این گونه بیان کرد: به دلیل این‌که کرم ساقه خوار برنج در سه مرحله و سه نسل در مزارع برنج ظاهر می‌شود لذا بر این اساس میزان سموم مصرفی افزایش پیدا می‌کند. عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری در تشریح مبارزه شیمیایی با کرم ساقه خوار برنج افزود: نسل اول این آفت پس از گذراندن زمستان بصورت پروانه در اردیبهشت روی برگ‌ها ظاهر شده و با تخم گذاری و تبدیل شدن به لارو شروع به خسارت به مزارع برنج می‌کند. وی اضافه کرد: نسل دوم کرم ساقه‌خوار اواخر خردادماه و نسل سوم آن نیز از اواخر تیر تا اوایل مردادماه ظهور کرده و مزارع را هدف آسیب خود قرار می‌دهد.
این محقق و پژوهشگر عرصه کشاورزی جمعیت نسل‌های مختلف این آفت را متغیر دانست و در تشریح علل و عوامل آن گفت: در نسل اول به دلیل دمای پائین محیط و نیز شخم‌هایی که قبل از آماده سازی زمین برای کاشت انجام می‌شود دارای جمعیت کمتری نسبت به نسل‌های بعدی است. امیری نسل سوم کرم ساقه خوار برنج را درای بیشترین کلونی دانست و خاطرنشان کرد: به دلیل این‌که زمان ظهور این نسل مقارن با کشت‌های دوم در استان مازندران است؛ کشاورزان در این دوره سموم بیشتری را برای از بین بردن این آفت استفاده می‌کنند.
سموم شیمیایی دارای قدرت نفوذ و ماندگاری هستند
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با بیان این‌که سموم شیمیایی بر اساس نفوذ دارای انواع مختلفی است، تصریح کرد: برخی از سموم مانند "دیازینون" و "دورسبان" تماسی و برخی دیگر به سموم سیستمیک مشهور بوده و البته انواع مختلفی دیگری نیز دارند. امیری ماندگاری سموم سیستمیک را دارای قابلیت نفوذ به بافت‌های گیاه عنوان کرد و افزود: این سموم در داخل گیاه و یا محصول نفوذ کرده و بسته به دوره ماندگاری از یک تا چند هفته در داخل بافت ماندگاری دارند.
دوره کارنس سموم شیمیایی
این محقق و پژوهشگر حوزه کشاورزی میزان ماندگاری سموم را بسته به دوره کارنس آن سم دانست و اظهار کرد: دوره کارنس دوره‌ای است که سم در بافت گیاه مانده و قابلیت از بین بردن و دفع آفات را دارد که در این زمان به هیچ عنوان نباید محصول مورد نظر بهره‌برداری و مصرف شود. وی با اشاره به این‌که هر سم دوره کارنس منحصر به خود را دارد در مورد تجزیه و از بین رفتن اثرات سموم گفت: دوره کارنس معمولا کوتاه بوده و بسته به شرایط آب و هوایی و در دمای محیطی بالا می‌تواند توسط گیاه تجزیه شده و از بین برود.
امیری در پاسخ به این پرسش که چرا گاهی در محصولات برداشت شده و تحت آزمایش قرار گرفته اثرات سم مشاهده شده است، یادآور شد: این موارد دلایل متعددی دارد و یکی از آن مربوط به همجواری زمین‌های زراعی در مازندران بوده که باعث انتقال سموم از طریق باد و آب به مزارع فرودست می‌شود. این محقق در ادامه خاطرنشان کرد: چون سموم سیستمیک، دوره کارنس بالاتری نسبت به دیگر سموم دارند، بنابراین با سرایت به مزارع مجاور از طریق بافت‌های گیاه جذب شده و به همین دلیل با وجود ادعای کشاورزان مبنی بر عدم سمپاشی ردپای این سموم در محصولات یافت می‌شود.
سموم کلره با دوره کارنس بالا
وی با اشاره به ممنوع شدن برخی سموم کلره مانند "دِدِت" که خاصیت تجمعی دارند، گفت: دوره کارنس این سموم بسیار زیاد است و حتی پس از گذشتن از چندین زنجیره اثرات آن وجود داشته و قدرت ماندگاری بالایی دارند. امیری در ادامه به اثرات مخرب این سموم در زندگی بشر اشاره کرد و افزود: بسیاری از بیماری‌های فعلی نظیر سرطان‌ها و اختلالات مختلف دیگر ناشی از استفاده غیر اصولی از سموم شیمیایی است.
استان مازندران رتبه نخست استفاده از سموم شیمیایی
امیری از رابطه مستقیم استفاده از سموم شیمیایی و بیماری‌های لاعلاج در مازندران سخن گفت و تصریح کرد: استان مازندران رتبه اول کشور را به لحاظ مصرف سموم داشته و متاسفانه رتبه اول بیماری‌های سرطانی کشور را نیز دارد. عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری بیماری‌های دیگری چون آسم و انواع آلرژی‌ها را نشانه استفاده از سموم دانست و عنوان کرد: متاسفانه کشاورزان بدون رعایت نکات ایمنی و عدم استفاده از دستکش و ماسک به هنگام استفاده از سموم، زمینه ابتلا به بیماری‌های این چنینی را دارند.
نفوذ سم به زنجیره غذایی انسان
استاد دانشگاه علوم کشاوزی ساری نفوذ سموم به آب‌های روان و منابع زیرزمینی را امکان‌پذیر دانست و تصریح کرد: برخی سموم با ماندگاری بالاتر حتی پس از وارد شدن به نهرها و رودخانه‌ها به دریا رسیده و باعث آلودگی آبزیان نیز خواهند شد که در نهایت این آلودگی به زنجیره انسانی ختم می‌شود. وی با بیان این‌که سموم کلره تا سال‌ها می‌توانند خاصیت اثرگذاری داشته باشند، یادآور شد: این سموم پس از وارد شدن به بدن در هنگام ضعف قوای جسمی فعال شده و اثرات مخرب خود را در این دوران نشان خواهند داد.
مراحل مبارزه بیولوژیک با کرم ساقه خوار برنج
امیری در تشریح طرح مبارزه و کنترل بیولوژیک آفات و بیماری ها با بیان این‌که کشاورزان باید زیر نظر کارشناسان و محققین شروع به کاشت کنند، تصریح کرد: در کاشت برنج که تولید اول استان مازندران است، به راحتی می‌توان با یک مبارزه سازگار و بیولوژیک با کرم ساقه خوار برنج مقابله کرد.
کنترل در خزانه
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری افزود: برای جلوگیری از بیماری‌های قارچی، بذور برنج با خیساندن در سموم فسفره در خزانه رشد می‌کنند که در این مرحله سبب از بین رفتن تخم‌ها یا لاروهای موجود در خزانه می‌شود. وی ادامه داد: سپس در مرحله بعد با بازدید و کنترل مرتب خزانه‌ها در صورت وجود خسارت با استفاده از یک سری سموم موسوم به IGR که روی مراحل رشد حشرات اثر گذاشته و قدرت ماندگاری بسیار پائینی دارند، خزانه را تا حد امکان ایزوله می‌کنیم.
کنترل با تله فورمونی
امیری در رابطه با نحوه مراقبت بعد از کاشت در زمین اصلی خاطرنشان کرد: در این مرحله با استفاده از تله‌های فورمونی که مخصوص شناسایی پروانه کرم ساقه خوار برنج است، دقیقا ظهور اولین پروانه را مشخص کرده و مبارزه را شروع می‌کنیم. این محقق و پژوهشگر حوزه کشاورزی در تشریح عملکرد تله فورمونی گفت: هر حشره ماده برای جذب جنس مخالف نوعی مواد شیمیایی از خود متصاعد می‌کند که باعث جذب حشره بالغ شده و به این طریق این تله‌ها با قابلیت متصاعد کردن فرمون‌ها، باعث جذب پروانه و شناسایی آفت در زمین زراعی می‌شوند.
مبارزه با زنبور تریکو گراما
وی وجود حشره و پروانه کرم ساقه خوار در مزرعه برنج را نشانگر ظهور آفات دانست و گفت: به دلیل این‌که پروانه پس از ظاهر شدن یک هفته فرصت تخم ریزی داشته و لاروها یا همان کرم ساقه خوار خیلی سریع به وجود می‌آید باید فورا مبارزه با استفاده از زنبور تریکوگراما آغاز شود. امیری با اشاره به این‌که این زنبورها به صورت تریکو کارت و به حالت پیش شفیره به کشاورزان داده می‌شود، اظهار کرد: با نصب این تیکو کارت‌ها در مزارع، در فرصت مقتضی زنبورها پس از سپری کردن مراحل رشد در مزارع رها سازی می‌شوند. وی در ادامه افزود: این زنبورها با پیدا کردن تخم پروانه‌های مولد کرم ساقه خوار آن ها را پارازیته کرده و با تخم‌گذاری در آنها باعث از بین رفتن تخم پروانه شده و کرم ساقه خوار به وجود نمی‌آید.
مبارزه با کریستال باکتری BT (بی تورین)
استاد دانشگاه ساری در پاسخ به این‌که اگر با این شرایط باز هم کرم ساقه خوار به وجود آمد چه باید کرد؟ یادآور شد: در این گام با مشاهده کرم ساقه خوار، مبارزه بیولوژیک دیگری با استفاده از باکتری BT انجام می‌شود. امیری گفت: در این حالت اسپور باکتری را با آب مخلوط کرده و به صورت سمپاشی بر روی مزارع برنج می‌پاشند که کرم ساقه خوار با مصرف این باکتری پارازیته شده و از بین می‌رود.
وی در تشریح عملکرد باکتری BT خاطرنشان کرد: این باکتری در محیط قلیایی شروع به تکثیر می‌کند بنابراین در معده لاروها منتشر شده و باعث از بین رفت آفت می‌شود؛ این در شرایطی است که این باکتری در انسان و دام به دلیل داشتن معده اسیدی از بین رفته و قدرت تکثیر نخواهد داشت. عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری مراحل مبارزه بیولوژیک با کرم ساقه خوار برنج را بسیار موثر و کم هزینه‌تر از سموم شیمیایی برشمرد و تاکید کرد: اگر در مزرعه پس از مراحل بیولوژیک وجود آفت محرز شد نهایتا با استفاده از سموم کم‌اثر می توان این نقیصه را مرتفع کرد.
دلایل عدم استقبال از مبارزه بیولوژیک
امیری دلایل عدم استقبال کشاورزان از مبارزه بیولوژی را زمانبر بودن آن دانست و به ایسنا گفت: چون این روش مبارزه نیاز به آموزش داشته و نسبت به سموم شیمیایی در زمان بیشتری اثر دفع آفات دارد بنابراین کشاورزان با نگاه سنتی خود عمل کرده و کمتر به این سمت تمایل دارند. وی مبارزه بیولوژیک را فاقد اثرات مخرب جانبی معرفی و تصریح کرد: باید کشاورزان به سمت مبارزه بیولوژیک با آفات روی آورده و با کاهش مصرف سموم شیمیایی شاهد سلامتی محیط زیست و منابع طبیعی خود باشیم.
جهاد کشاورزی باید رابط محققین و کشاورزان باشد
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با اشاره به این‌که ادارات کشاورزی باید پلی بین محققین و کشاورزان باشند، افزود: ایجاد این ارتباط باید توسط کارشناسان جهاد کشاورزی صورت گیرد اما متاسفانه شاهد چنین رفتاری از سوی مسئولین و کارمندان ذیربط نیستیم. امیری محیط دانشگاهی و دانشجویان و محققین را آماده کمک به کشاورزان دانست و گفت: محققین باید با کشاورزان ارتباط داشته تا مشکلات آنان را شناسایی و برطرف کنند که این ارتباط توسط کارشناسان جهاد امکان پذیر است. وی طرح تحقیقاتی استفاده از سموم روغنی را در مورد کرم ساقه خوار از جمله پژوهش‌های مطالعاتی و تحت آزمایش معرفی کرد و یادآور شد: بنا داریم به دلیل ماندگاری بسیار پائین این روغن‌ها که در مرکبات نیز کاربرد فراوانی دارد از آن در مورد مزارع برنج نیز بهره ببریم که تاکنون پژوهش‌های موفقی انجام گرفته اما هنوز به مرحله ترویج نرسیده است.
