1398/12/10 12026

بذر گیاهان نهان‌دانه عموما دوره‌ای را تحت عنوان دوره‌ی استراحت یا خفتگی می‌گذرانند. بعد از گذراندن این دوره بذرها شروع به رویش (Germination) می‌کنند. نوع ریش بسته به نوع گیاه، تکه‌لپه‌ای و یا دولپه‌ای بودن می‌تواند متفاوت باشد.

چگونگی رویش بذر در گیاهان تک‌لپه‌ای و دولپه‌ای

بذر گیاهان پس‌از تشکیل و انتشار، یک دوره‌ را در طبیعت به‌صورت خفته می‌گذرانند. این دوره‌ی خواب یا استراحت دانه، در گیاهان مختلف و حتی به‌مقدار کمتر در بذرهای یک گیاه هم می‌تواند متفاوت باشد. بذر گیاهان در دوره‌ی استراحت بر اثر عوامل مختلف در محیط پراکنده می‌شوند. توان استراحت بذر گیاهان عالی و درنتیجه فراهم شدن امکان پراکندگی‌شان خصوصیتی به آنها بخشیده که به نسبت گیاهان نهان‌زاد آوندی برتری یافته‌اند چرا که پروتال این دسته از گیاهان هرکجا رشد کند گیاه جدید نیز لاجرم می‌بایست در همان نقطه به‌وجود بیاید. بذر گیاهان به روش‌های مختلفی منتشر می‌شوند. در حالی که برخی گیاهان از مکانیزیم‌هایی مانند پرتاب کردن بذر، یا بهره‌گیری از نیروی باد و یا آب جهت انتشار بذر خود استفاده می‌کنند، بذر بسیاری از گیاهان را نیز حیوانات و یا حشرات به نقاط دور دست منتقل می‌نمایند.

به‌هر روی بذر گیاهان پس از طی یک دوره‌ی استراحت اگر در شرایط مساعد محیطی به‌ویژه از نظر حرارت و رطوبت قرار بگیرند تحت تاثیر فعال شدن آنزیم‌های داخلی که وظیفه‌ی رویش بذر را برعهده دارند شروع به سبز شدن و جوانه‌زدن می‌کنند. در این مرحله بذرها با جذب آب متورم شده و پوسته‌ی خود را پاره می‌کنند. در ابتدا ریشچه ظاهر شده به سمت پایین دانه رشد می‌کند، سپس محور زیر لپه‌ای یا هیپوکوتیل که در پایین با ریشچه مرتبط است در خلاف جهت به سمت بالا رشد کرده به لپه‌ها می‌رسد و لذا لپه‌ها در راس محور عمودی مزبور قرار می‌گیرند. رشد جوانه در گیاهان تک‌لپه‌ای و دولپه‌ای تا حدودی با هم متفاوت می‌باشد.

رویش بذر گیاهان دولپه‌ای
بذر با جذب آب رویش خود را آغاز می‌کند. بعد از جذب آب بر حجم آن افزوده می‌شود و از آنجا که پوشش دانه غالبا چوبی و فاقد خاصیت ارتجاعی است، بر اثر تورژسانس درونی پاره می‌گردد و از آن ابتدا ریشچه و بعد محور هیپوکوتیل خارج گشته و عملا رشد جوانه آغاز می‌شود. در دولپه‌ای ها دو حالت رویش بذر را می‌توان مشاهده نمود. در مدل اول (اپی‌ژه) ریشچه پس از آنکه از بذر خارج گردید و به‌طور عمودی در زمین فرو رفت در انتهای آن کلاهک و بالاتر از آن تارهای کشنده ظاهر می‌شوند. این تارها به سمت پایین حرکت کرده و محور زیرلپه‌ای نیز در جهت مخالف شروع به بالا رفتن می‌کند و بدین‌ترتیب لپه‌ها را که در رأس آن قرار دارند با خود چند سانتیمتری از سطح خاک خارج کرده و بالا می‌آورد. لپه‌ها تا پایان رشد محور زیرلپه‌ای در راس آن به‌حالت عمودی قرار داشته و به‌هم چسبیده‌اند. با توقف رشد این محور، لپه‌ها از هم جدا می‌شوند و جوانه‌ی رأسی از میان آنها شروع به‌رشد می‌کند و محور روی‌لپه‌ای یا اپی‌کوتیل (ساقچه) از وسط لپه‌ها که در رأس آن اولین برگ‌ها و بالاخره ساقه‌ی اصلی برگدار قرار دارد ظاهر شده و رشد خود را آغاز می‌کند.

در مدل دوم (هیپوژه)، محور زیرلپه‌ای کوتاه باقی مانده، یا اصلا رشد نمی‌کند و در حقیقت روند تکامل آوندی در این دسته از گیاهان از ریشچه به ساقه، شتابی سریع دارد و به‌عبارت دیگر محور روی‌لپه‌ای در این گروه محسوس نبوده، ساقه‌ی اصلی تقریبا به محور زیرلپه‌ای پیوسته است. در حالت هیپوژه دانه هیچگاه در هنگام رویش از خاک خارج نمی‌شود؛ بلکه ریشچه و ساقچه و جوانه‌ی انتهایی در مجموع یک‌محور عمودی را تشکیل می‌دهند (الگوی رشد لوبیا اپی‌ژل و نخود هیپوژل می‌باشد).

مقایسه‌ی نحوه‌ی رویش بذرهای هیپوژه و اپیژه

رویش دانه در گیاهان تک‌لپه‌ای
رویش بذر در گیاهان تک‌لپه‌ای با دولپه‌ای ها متفاوت است. هنگام رویش بذر این دسته از گیاهان، در کنار لپه‌، محور زیرلپه‌ای که به آن «اسکوتلوم» می‌گویند، ظاهر شده رشد زیاد پیدا می‌کند. جوانه‌ی اصلی گیاهک در بالای محلی که لپه به‌محور زیرلپه‌ای اتصال دارد قرار گرفته است و غلافی به‌نام «کولئوپتیل» یا «غلاف برگی» آن را می‌پوشاند. رشد این غلاف در ابتدا سریع است ولی به‌تدریج متوقف شده و رأسش با رشد جوانه‌ پاره می‌گردد و ساقه‌ی اصلی شروع به رشد می‌کند. همزمان با رشد کولئوپتیل عضو دیگری به نام «کولئوریز» که در کنار سُفت قرار دارد،‌ نیز رشد کرده و در خاک فرو می‌رود. این غلاف درواقع غلاف پوشاننده‌ی ریشچه‌ی گیاهک است و ریشچه بر اثر رشد آن را سوراخ کرده در خاک فرو می‌رود. ریشچه‌ نیز بعد از مدتی از بین رفته، ریشه های افشان و نابجای گیاه جای آن را می‌گیرند.

الگوی رشد بذر تک لپه ای ها عموما مانند هم می‌باشد. موارد استثنا مربوط به بذرهایی از گیاهانی چون سس و گل جالیز است که بذرهایی با جنین ناقص دارند و یا دانه‌های ثعلب که فاقد ذخیره و آلبومن هستند. در گل جالیز و سس رویش بذر با بزرگ شدن جنین همراه است و پس از تشکیل محور زیرلپه‌ای در طرفین آن جوانه‌ی انتهایی و ریشچه بدون تشکیل لپه‌ها رشد می‌کند. رویش بذر ثعلب نیز تنها با همزیستی قارچی از دسته‌ی مایکوریزا ها امکان‌پذیر است. هنگام رویش این بذرها، قارچ با وارد شدن در داخل آن سبب تحریک سلول‌های بافت شده، در نتیجه بافت بذر افزایش پیدا می‌کندو به‌صورت غده‌ای زیرزمینی به نام «پروتوکورم» که دارای ریزوئیدهای فراوان است در می‌آید. با تشکیل این غده، اولین برگ در کنار یا در امتداد آن ظاهر می‌شود. و با رشد این برگ به‌تدریج جوانه‌های مولد ساقه‌ی هوایی و ریشه‌ی اصلی که غده‌ای هستند در کنار آن به‌وجود می‌آیند.

مقایسه‌ی نحوه رویش بذرهای تک‌لپه‌ای و دولپه‌ای

مقاله اختصاصی گروه تدوین محتوای اگرونیک
استفاده از این مطلب و انتشار آن، با ذکر نام اگرونیک و درج لینک www.agronic.ir بلامانع می باشد.

منبع

گیاه‌شناسی پایه/ جلد دوم/ احمد قهرمان

کلیدواژه: