یکی از مهمترین مسائلی که طی دهه‌های اخیر در بخش کشاورزی مشاهده می‌شود و تولید محصولات زراعی را با محدودیت مواجه کرده است، تغییرات اقلیم است. این پدیده منابع آبی هر منطقه را در طول زمان دستخوش تغییر قرار داده؛ چراکه با افزایش دما، نیاز گیاهان به آب بیشتر شده و بهره‌برداری از منابع آب افزایش می‌یابد. از سوی دیگر کاهش نزولات آسمانی و عدم تغذیه صحیح آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی از دیگر عواملی هستند که منجر به بهره‌برداری بیش از حد منابع آب شده است. پیش بینی‌ها در این راستا حاکی از آن است که تا سال 2050 مساله مدیریت منابع آب اصلی‌ترین موضوع مورد بحث در کشورهای جهان خواهد بود. کشور ایران نیز بر اساس پیش بینی‌های انجام شده تا سال 2025 به لیست کشورهایی که با وضعیت کمبود آب مواجه هستند، اضافه خواهد شد.
یکی از عوامل مهم تغییرات اقلیمی در دهه‌های اخیر افزایش فشار فعالیت‌های انسانی بر محیط زیست کره زمین است که برای رفع این امر کشورهای مختلف برنامه‌های متفاوتی را در دستور کار خود قرار داده‌اند. این در حالی است که به دلیل کاهش بارندگی‌ها برداشت‌ها از منابع آب زیر زمینی افزایش یافته است و به گفته دکتر رضا مکنون، عضو هیات عمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر در صورت ادامه این روند خاک پایتخت در آینده نه چندان دور ناپایدار خواهد شد.
کاهش بارندگی‌ها و ادامه تخریب محیط زیست
دکتر رضا مکنون، عضو هیات علمی دانشکده مهندسی عمران و محیط زیست دانشگاه صنعتی امیرکبیر و رئیس دفتر توسعه پایدار این دانشگاه با تاکید بر اینکه بحران آب ناشی از دو عامل است، گفت: بخشی از دلایل کمبود آب در کشور ناشی از تغییرات اقلیم است. اثرات تغییر اقلیم موجب شده تا میزان بارش کشور از 240 میلی‌متر در سال به 200 میلی‌متر کاهش یابد. وی عدم نفوذ آب به زمین را از دیگر عوامل نام برد و اظهار کرد: این امر از ضعف مدیریت در منابع آب ناشی می‌شود. مکنون در این باره توضیح داد: به عنوان مثال میزان سطح زیر کشت زمین‌های زراعی طی 30 سال اخیر 2.5 برابر شده است که نتیجه این امر تبخیر بیشتر آب و کاهش حق آبه دریاچه ارومیه و خشک شدن این دریاچه است.
این محقق حوزه محیط زیست با تاکید بر اینکه خشک شدن دریاچه ارومیه تنها به دلیل تغییر اقلیم نیست، یادآور شد: 10 تا 20 درصد خشکی این دریاچه متاثر از تغییرات اقلیم است و مابقی آن ناشی از اتفاقاتی که بر روی زمین رخ داده است که از آن جمله می‌توان به الگوهای مدیریتی منابع آب اشاره کرد. مکنون با تاکید بر ضرورت اصلاح روش‌های اصلاح الگوی مدیریت منابع آب در بخش‌های کشاورزی و صنعت، خاطرنشان کرد: ما بر اساس چه الگویی اقدام به توسعه کشت چغندرقند و سیب در ارومیه کردیم، در حالی که با کشت محصولاتی چون انگور هم می‌توانستیم ارزش افزوده بیشتری کسب کنیم و هم به آب کمتری نیاز داشت.
اثرات تغییر اقلیم در ایران
رئیس دفتر توسعه پایدار دانشگاه صنعتی امیرکبیر، با تاکید بر اینکه ایران به سمت گرم‌تر شدن هوا و کاهش بارش‌ها در حرکت است، گفت: در حال حاضر دمای ایران 1.5 درجه گرم‌تر شده و این موضوع مورد تایید همگان قرار گرفته است. وی با اشاره به گرم شدن کره زمین، یادآور شد: در حالی که در بیشتر کشورهای دنیا تلاش می‌شود که دمای زمین تا سال 2030 بیشتر از 1.5 درجه گرم‌تر نشود، ایران جزء کشورهایی است که دمای آن تا 2.5 درجه گرم‌تر شده است که به این ترتیب ایران به سمت خشکی بیشتر در پیش است. مکنون با بیان اینکه ایران باید خود را با شرایط خشکی منطبق کند، اضافه کرد: بر اساس الگوی «انطباق» (Adaptation) در ایران از اصفهان تا جنوب کشور دچار خشکی شدید خواهند شد، به گونه‌ای که در تابستان ساعات بیشتری از کولر و سیستم‌های خنک کننده استفاده می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه در چنین شرایطی، کشاورزی در برخی از مناطق به غیر از کشت گلخانه‌ای منطقی نخواهد بود، افزود: استان‌هایی چون سیستان و بلوچستان، فارس و کرمان از لحاظ شرایط آبی در وضعیت بدتری قرار خواهند گرفت؛ چراکه میزان بارش در این استان‌ها کاهش و میزان دما در آن‌ها افزایش می‌یابد ضمن آنکه رودهایی چون زاینده رود با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌شوند. وی با تاکید بر اینکه ایران برای مواجهه با چنین وضعیتی در آینده باید خود را آماده کند، اظهار کرد: ما با طبیعت نمی‌توانیم مبارزه کنیم، بلکه باید در زمینه‌هایی چون کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای اقدام کنیم. این همان اقدامی است که در همه کشورها اجرای آن آغاز شده است. مکنون با بیان اینکه بر اساس تعهدات بین‌المللی تا سال‌های 2030 و 2050 دنیا در جهت کاهش گازهای گلخانه‌ای اقدام خواهد کرد، ادامه داد: این اقدامات در راستای کاهش سرعت گرمایش زمین است.
ایران گرفتار در خشکسالی دائمی
عضو هیات علمی دانشکده مهندسی عمران و محیط زیست دانشگاه صنعتی امیرکبیر در پاسخ به این سوال که آیا ایران در خشکسالی دوره‌ای قرار دارد یا دائمی، گفت: ما دو نوع خشکسالی داریم که یک نوع خشکسالی دوره‌ای است که در بازه زمانی 30 ساله رخ می‌دهد، ولی خشکسالی که در حال حاضر با آن مواجه هستیم از نوع دوره‌ای نیست. وی با تاکید بر اینکه ایران در زمینه افزایش دما روند صعودی را طی می‌کند، اظهار کرد: گراف‌های ایران و جهان نشان می‌دهد که ایران روند صعودی افزایش دما را طی می‌کند.
تهی کردن زمین و ناپایداری زمین پایتخت
مکنون به وضعیت فرونشست‌های پایتخت در سال‌های اخیر اشاره کرد و یادآور شد: فرونشست‌هایی که اخیرا مورد توجه قرار گرفته، ناشی از برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیر زمینی است. این امر موجب خالی شدن زمین و نشست در آن می‌شود؛ به گونه‌ای که در برخی از مناطق همچون تخت جمشید به دلیل برداشت‌های بی رویه از منابع آب زیر زمینی، زمین ترک برداشته است. وی اضافه کرد: ما نباید از اعماق زمین بی رویه آب برداشت می‌کردیم؛ چراکه ادامه این روند موجب شده که هر هفته شاهد 2 تا 3 فرونشست باشیم. ما که تاکنون به آب‌های زیر زمینی توجهی نداشتیم، باید به این مقوله بیشتر توجه کنیم.
این محقق محیط زیست به برخی از فرونشست‌های پایتخت اشاره کرد و افزود: ایجاد حفره بزرگ در بزرگراه آزادگان ناشی از عبور خودروهای سنگین نبود، بلکه به دلیل برداشت منابع آب‌های زیر زمینی، حفره بزرگی در زمین ایجاد شد. وی به اجرای طرح جمع‌آوری فاضلاب در تهران اشاره کرد و یادآور شد: اجرای این طرح هر چند که با رویکرد مثبتی اجرا شد، ولی اگر این آب به آب‌های زیرزمینی برنگردد، در آینده نه چندان دور شاهد فرونشست‌های بیشتری خواهیم بود. به گفته این عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر، برداشت بی‌رویه آب‌های زیر زمینی منجر به ناپایداری زمین پایتخت شده است. وی در پایان تاکید کرد: برای رفع این معضلات نباید به یکباره به جنگ طبیعت برویم.
