تعاون در ایران از سابقه‌ای بسیار طولانی برخوردار است. بسیاری از محققان عقیده دارند که اوضاع خاص جغرافیایی و شرایط کلی حاکم بر مشرق زمین، از جمله ایران، موجب شده است که مردم برای مقابله با مشکلات و غلبه بر طبیعت با یکدیگر متحد شده و تعاونی‌های سنتی را پایه‌گذاری کنند. هر چند تعاون با سنت‌های مردم این سرزمین آمیخته شده و همواره با زندگی مردم عجین بوده است، ولی آغاز رسمی تعاون در ایران را می‌توان تاریخ تصویب قانون تجارت در سال ۱۳۰۳ شمسی دانست که موادی از آن به بحث در مورد تعاونی‌های تولید و مصرف اختصاص یافته بود.
اما از لحاظ تشکیل و ثبت رسمی تعاونی‌ها، می‌توان سال ۱۳۱۴ را آغاز فعالیت تعاونی های روستایی در ایران دانست. زیرا در این سال به همت مهندس فاتح، مدیر کل وقت فلاحت، نخستین شرکت تعاونی روستایی در منطقه داور آباد تاسیس شد. مبنای تشکیل شرکت تعاونی یادشده قانون تجارت بود. بر این اساس داورآباد از توابع استان سمنان را می‌توان زادگاه تعاونی‌های روستایی ایران دانست. در خرداد ۱۳۲۵ قانون صندوق‌های تعاون روستایی و در مهرماه همان سال اصلاحیه قانون مذکور تصویب شد. در این قانون زمینه‌های خرید و فروش محصولات کشاورزی، ممانعت از معاملات سلف و تصدی واسطه‌ها و دلالان، اعطای وام به کشاورزان و دامداران، دفاع از حقوق کشاورزان، تعمیم و گسترش بیمه محصولات کشاورزی و دامی پیش بینی شده بود.
حمایت از کشاورزان با تشکیل تعاونی‌های روستایی
اولین قانون شرکت‌های تعاونی در ایران در مرداد ۱۳۳۴ شمسی مشتمل بر ۱۱ ماده و یک تبصره با الهام از قوانین تعاونی دیگر کشورها، به تصویب مجلس‌های سنا و شورای ملی وقت رسید و بانک کشاورزی براساس مفاد این قانون نسبت به اعزام کارمندان و کارشناسان خود به روستاها اقدام کرد تا کشاورزان را به تشکیل شرکت‌های تعاونی روستایی تشویق و راهنمایی کند. تعاونی‌های روستائی به طور گسترده پس از انجام اصلاحات ارضی در سال ۱۳۴۱ در جهت حمایت از کشاورزان و تولید کنندگان که صاحب زمین شده بودند، شکل گرفت و پا به عرصه روستاها گذاشت.
درک نیاز مشارکت مردمی، استفاده از منابع مالی اندکی که توسط اعضا اندوخته می‌شود و لزوم استفاده بهینه از عنصر مدیریت روستایی مورد نظر موجب شد که در روستاها، شرکت‌های تعاونی روستایی و کشاورزی تاسیس شود. سرعت عمل در تشکیل تعاونی‌ها آنقدر زیاد بود که نیاز به تشکیل سازمانی برای هدایت، ارشاد، نظارت و پیشبرد امور آن‌ها به شدت احساس می‌شد و سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران به صورت شرکت سهامی برای مدت نامحدود با سرمایه اولیه یک میلیارد و ۳۴۱ میلیون ریال در سال ۱۳۴۲ تاسیس و موظف شد زمینه پیشرفت و توسعه تعاون و پیشبرد عملیات اقتصادی، اجتماعی، بازرگانی و خدمات تعاونی‌ها را بر عهده گیرد و برای تحقق این اهداف، وظایف سنگینی به این سازمان محول شد.
نگاهی به تاریخچه تشکیل تعاونی‌ها در ایران
بر اساس نوشته یونس شاه حسینی در کتاب «داورآباد، زادگاه تعاونی روستایی ایران» پس از پیروزی انقلاب اسلامی در اصول ۴۳ و ۴۴ قانون اساسی نیز توجه ویژه‌ای به بخش تعاون شد و بخش تعاون در کنار بخش‌های دولتی و خصوصی به عنوان یکی از بخش‌های سه گانه اقتصاد کشور معرفی شد و به عنوان راهکار موفق در نیل به اهداف نظام اسلامی در دو بعد اقتصادی و اجتماعی مورد تاکید قرار گرفت. در سال ۱۳۷۰ قانون بخش تعاونی مشتمل بر ۷۱ ماده و ۵۰ تبصره به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. بر این اساس وزارت تعاون تشکیل و مقرر شد که کلیه تعاونی ها از جمله شبکه تعاونی های روستایی و کشاورزی، تحت پوشش این وزارتخانه قرار گیرد.
با اجرای این قانون، وزارت کشاورزی به دلیل اینکه مهمترین بازوی اجرایی خود را در عرصه توسعه روستایی و کشاورزی از دست می داد با بخش‌هایی از این قانون مخالفت کرد و خواستار مستثنی شدن سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران از شمول قانون مذکور شد. در تاریخ بیست و هفتم مهرماه سال ۱۳۷۰ قانون مستثنی شدن سازمان مرکزی تعاون روستایی از شمول قانون بخش تعاونی طی ماده واحده به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. به موجب آن سازمان مزبور از کلیه وظایف و اختیارات مندرج در مقررات مربوطه از قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳ شهریور سال ۱۳۷۰ مستثنی و کماکان تابع وزارت کشاورزی وقت قرار گرفت.
هم‌اکنون بیش از ۲ هزار تعاونی روستایی در کشور وجود دارد
هم اکنون شبکه تعاونی‌های روستایی دارای ۲ هزار و ۹۴۱ شرکت تعاونی روستایی با چهار میلیون ۵۰۰ هزار و ۸۶۸ نفر عضو در سطح ۵۶ هزار و ۲۵۲ روستا با سرمایه‌ای بالغ بر ۴۴۰ میلیارد ریال هستند که این شرکت‌ها به نوبه خود تعداد ۲۵۶ اتحادیه را در شهرستان تشکیل می‌دهند. سازمان مرکزی تعاون روستایی که بر اساس قانون، عهده دار امر هدایت، نظارت و حسابرسی شبکه گسترده تعاونی های روستایی و کشاورزی است، دارای ۳۱ شعبه در استان‌ها، ۲۳۴ نمایندگی در شهرستان‌ها، ۱۲ مدیریت و ۲۵ اداره در تهران است.
داور آباد زادگاه تعاونی روستایی ایران
روستای داورآباد در ۱۵ کیلومتری شرق شهرستان گرمسار و چهار کیلومتری جنوب مرکزی شهرستان آرادان از توابع استان سمنان است که در سال ۱۳۱۴ نخستین شرکت تعاونی روستایی ایران در آنجا تاسیس شد. در آن زمان هر کشاورز در این تعاونی مالک ۲۰ سهم ۵۰ ریالی، درمجموع یک ریال بود، از اقدامات این شرکت ایجاد فروشگاه تعاونی و اعطای تسهیلات به سهامداران بود. فروشگاه این شرکت ابتدا در بخشی از انبارهای قدیمی داورآباد مستقر بود. سپس به یکی از مغازه های جنب مسجد قدیم روستا منتقل شد. پس از احداث فروشگاه تعاونی روستایی در مجموعه شرکت سهامی زراعی، فروشگاه به این مکان انتقال یافت.
روستاییان داور آباد، یاتری علیا، هشت آباد، کند قلی خان، کهن آباد، فروان، خلخالیه و شهرک ابوذر در این تعاونی عضویت دارند. شرکت تعاونی روستایی داور آباد تا سال ۱۳۸۷ تعداد یک هزار و ۴۹۷ نفر عضو داشت. خرید و فروش محصولات کشاورزی، توزیع نهاده های کشاورزی، توزیع بذر و کود شیمیایی و توزیع کالاهای سهمیه ای از مهمترین فعالیت های شرکت تعاونی داور آباد است. همچنین فروشگاه های روستاهای تابعه این تعاونی در روستاهای فروان و کهن آباد دایر است. فروشگاه های نفت واقع در روستاهای کند قلی خان و هشت آباد نیز جزو اموال این شرکت محسوب می شوند که در حال حاضر غیر فعال هستند.
