این روزها تب محصولات ارگانیک داغ است، از تولید گرفته تا فروش و حتی تبلیغاتی که از نقش آنها در یک تغذیه سالم و حتی حفاظت از محیطزیست میگویند. این تب داغ هم ریشه در ترسی دارد که در ذهن عموم جامعه از شیوههای جدید تولید غذا جای گرفته است. البته اینجا من کاری به درستی و غلطی این ترسها ندارم که خود بحث مفصل دیگری است، تنها تلاش میکنم نشان بدهم که آیا این تصاویر زیبایی که به عنوان پیامدهای مصرف محصولات ارگانیک از آن تبلیغ میشود واقعیت دارد یا نه. اینها تصاویر زیبایی هستند که هر کسی با شنیدنشان ممکن است با خودش بگوید چرا که نه، هم سالمتر غذا میخوریم و هم از محیطزیست شکننده سیاره حفاظت میکنیم. اما خوب است قبل از تسلیم شدن در مقابل این اطلاعات کمی دقیقتر به آنها نگاه کنیم و ببینیم که آیا واقعا اینچنین است؟ و اگر هست آیا همه مردم جهان از این محصولات بهرهمند میشوند؟ آیا سیر کردن همه مردم جهان اکنون و در آینده با کشاورزی ارگانیک ممکن است؟
خب اجازه بدهید ابتدا تکلیفمان را با سوال دوم روشن کنیم. برای فهم این موضوع بهتر است نگاهی بیندازیم به آمارهای صنعت تولید غذاهای ارگانیک، بله صنعت. همانطور که در نمودار زیر میبینید، ۱۰ کشوری که بیشترین مصرف محصولات ارگانیک را دارند همه از بین کشورهای توسعه یافته هستند. این واقعیت با واقعیت دیگری که خرید و دستیابی به این محصولات نیازمند توان اقتصادی است همخوانی دارد. گزارش رویترز از بازار محصولات غذایی ارگانیک در سال ۲۰۱۸ و چشم اندازش تا سال ۲۰۲۵ نشان دهنده امیدواری به رشد تولید و مصرف این محصولات است.
در ابتدای این گزارش آمده که صنعت رو به رشد مدیون افزایش زمینهای زیر کشت و افزایش قدرت خرید است. بنابراین به خوبی مشخص است، وقتی تبلیغات از نقش این محصولات در یک تغذیه سالم میگویند، جامعه هدف این تبلیغ کیست. خب شاید با خودتان بگویید که ایرادی ندارد، ابتدا از کشورهای ثروتمند جهان شروع میشود و بعد به بقیه هم میرسد و سرانجام همه جهان طعم یک تغذیه سالم را خواهند چشید. راستش این مسئله ممکن نیست و در ادامه خواهیم دید که چرا و چطور این موضوع با همان منافع محیطزیستی در تضاد است. بر اساس گزارش صندوق جهانی حیات وحش با نام «سیاره زنده» که در سال ۲۰۱۸ منتشر شد، جهان بیشتر از ۶۰ درصد جمعیت حیات وحش خودش را در فاصله سالهای ۱۹۷۰ تا ۲۰۱۴ از دست داده است.
خب این موضوع چه ارتباطی با مسئله تولید غذاهای ارگانیک دارد؟ مطابق همین گزارش تخریب زیستگاه بر اثر فعالیتهای انسانی که عمده آن توسعه زمینهای کشاورزی بود نقش اصلی در این کشتار دست جمعی را دارد. یعنی همان زمینهایی که ما به زور از حیوانات و اکوسیستمها برای تولید غذا گرفتهایم. اما خبر بدتر این است که حالا با تب تولید محصولات ارگانیک اوضاع بدتر هم خواهد شد. اگر قرار باشد همه ما روی زمین غذای ارگانیک مصرف کنیم چه رخ خواهد داد؟ مطابق آمارهای فائو، امروز تقریبا ۳۸ درصد زمینهای جهان زیر کشت محصولات کشاورزی هستند. این روند هر روز در مناطق مختلفی برای تولید غذا و یا تولید خوراک دام رو به افزایش است تا بتواند جوابگوی نیاز غذایی جمعیت رو به رشد زمین باشد. حالا اگر بخواهیم شیوههای رایج تولید غذا را با شیوه تولید ارگانیک عوض کنیم چه میشود؟
برای پاسخ دادن به این سوال ابتدا باید ببینیم محصول ارگانیک چیست. ارگانیک در یک تعریف کلی به محصولی گفته میشود که در فرآیند تولیدش هیچ چیزی جز فرآوردههای زیستی دخالت نداشته است. یعنی سم، کود شیمیایی، آفت کش و … در این شیوه تولید به کار گرفته نمیشوند. البته شیوههای جایگزینی زیستی برای هر یک از موارد بالا به عنوان جایگزین یافت شده است، اما در عمل به اندازه شیوههای مرسوم امروزی کارآمد نیستند. به همین دلیل است که پژوهشها نشان میدهند به طور متوسط شیوه تولید محصولات غذایی ارگانیک چیزی بین ۲۰ تا ۲۵ درصد از شیوههای رایج بازده کمتری دارد. بنابراین سوال اصلی همان است که اول پرسیدیم؛ این که آیا ما میتوانیم در حالی که همین حالا چیزی بین ۷۰۰ تا ۸۰۰ میلیون گرسنه در جهان وجود دارد، در سال ۲۰۵۰ جمعیت ۱۰ میلیاردی جهان را با کشاورزی ارگانیک سیر و همزمان از محیطزیست هم حفاظت کنیم؟
راستش پاسخ به این سوال منفی است. همانطور که گفته شد مطالعات بسیاری هست که بازده پایینتر تولید محصول ارگانیک نسبت به شیوههای رایج را نشان داده است. در یکی از این مطالعهها که نتیجه آن در نشریه Nature منتشر شده است با بررسی ۳۱۶ مزرعه ارگانیک و معمولی از ۶۲ سایت مطالعاتی روی ۳۴ گونه مشخص شد به طور متوسط بازده این شیوه کشت از شیوههای رایج امروزی ۲۵ درصد کمتر است.
اما قسمت بدتر ماجرا این است، که شیوه ارگانیک برای غلات و مخصوصا گندم حتی بازده پایینتری دارد و مزارع غلات ارگانیک تا ۳۴ درصد محصول کمتری تولید میکنند. این موضوع از این جهت اهمیت دارد که غلات و مخصوصا گندم بخش مهمی از غذای جهان را تامین میکنند. اما در مجموع کشاورزی ارگانیک نقش مهمی در افزایش تنوع زیستی، کاهش آلودگی آب و خاک، کاهش تولید گازهای گلخانهای و مصرف انرژی پایینتر دارد. اما این تنها یک روی سکه است، برای جهانی که قرار است با محصولات ارگانیک تغذیه شود، استفاده از این شیوه کشت به معنای ۲۵ درصد زمین زیر کشت بیشتر (نسبت به سطح فعلی) و البته مصرف آب بیشتر در این زمینهاست.
این موضوع در حالی که جهان با بحران آب شیرین دست به گریبان است و بخش مهمی از منابع آب زیرزمینی برای آبیاری محصولات کشاورزی مصرف شده و رو به پایان است، خودش یک بحران محیطزیستی بزرگتر پدید خواهد آورد. دلیل مسئله هم بهسادگی روشن است؛ کنترل آبهای سطحی و زیرزمینی در مناطق خشک و نیمهخشک جهان برای کشاورزی همین حالا یکی از مهمترین دلایل تخریب محیطزیست و از بین رفتن اکوسیستمها است. همینطور اشغال بیشتر زمین برای تولید غذای ارگانیک به تخریب بیشتر زیستگاه و تهدید حیات وحش منجر خواهد شد.
نتیجه آنکه سیر کردن شکم جهان با کشاورزی ارگانیک نهتنها ممکن نیست، بلکه بر تبعات دردناک سلطه بشر و بیشجمعیتی خواهد افزود. بههمین دلیل بسیاری از پژوهشگران مستقل در جهان راه حل واقعی مسئله را در کاهش جمعیت زمین، کاهش دور ریز غذا و البته تغییر بنیادین دیدگاه ما نسبت به مصرف و رشد اقتصاد جستجو میکنند. به همین دلیل به نظر میرسد دمیدن بر دهل محصولات ارگانیک آوازی است که از دور خوش است، آوازی خوشآیند برای ثروتمندان جهان به بهای نابودی بیشتر سیاره.
