در سال‌های اخیر گستردگی و شدت توفان‌های گرد و غبار در نواحی غرب و جنوب‌غربی ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی خاص خود موجب شده که این پدیده عمده‌ترین مخاطرات زیست‌محیطی در این نواحی را به جا بگذارد که نمونه وخیم آن در اهواز با توام شدن گرما به وقوع پیوست. تغییر در ویژگی عناصر اقلیمی از جمله دما، فشار،نم نسبی باعث ایجاد بارش یا سامانه های گرد و غبار میشود. بنابراین مراکز تولید گرد و غبار در مناطق خشک و نیمه خشک جهان قرار دارند. این مناطق دارای بارندگی سالانه کمتر از 200 تا 250 میلی متر بوده این پدیده در دشت ها نسبت به کوهستان ها و در بیابان ها یا حاشیه های آن نسبت به سایر مناطق بیش تر رخ می دهد.
فعال‌ترین مراکز تولید گرد وغبار کجاست؟
بزرگترین و فعال ترین مراکز تولید گرد وغبار در جهان مانند کمربندی از غبار از سواحل شمال غربی آفریقا آغاز شده و با عبور از خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوبی به چین می رسد.با توجه به اینکه هم عوامل انسانی و هم عوامل طبیعی باعث به وجود آمدن توفان های گرد و غباری است در سال های اخیر نقش خشکسالی از سایر عوامل چشمگیر تر بوده است. عواملی از جمله خشک بودن مناطق بیابانی نواحی جنوبی عراق، شمال صحرای عربستان،جنوب شرق سوریه و شمال آفریقا به علت کمبود بارندگی بر وسعت پدیده گرد و غباری افزوده و منبع اصلی این پدیده در کشورمان است.
در نتیجه بیشتر گرد و غبارهای فراگیر و گسترده ای که در بخش عظیمی از غرب ایران مشاهده میشود فرامحلی بوده و از نواحی دور و نزدیک دیگر منشا میگیرد. البته فقط کشور و مردم ایران تحت تاثیر شرایط نامطلوب تغییرات اقلیمی نبوده و سایر کشورهای منطقه به خصوص سوریه و عراق هم شرایط سخت تری متاثر از این توفان‌ها را تجربه می‌کنند. در 7 سال گذشته، وقوع توفان گرد و غبار با تداوم چندین هفته ای و غلظت بسیار بالا که مناطق وسیعی را پوشش می دهد موجب مختل شدن جدی زندگی مردم شده و نه تنها عرصه را برای هر گونه فعالیت مفید مردم تنگ کرده است، بلکه به خاطر ریز بودن سایز ذرات معلق در توفان امکان بروز بیماری های متعدد تنفسی، ریوی، چشمی و پوستی را افزایش داده است و مشکلات بسیاری را در پی داشته است.
این پدیده هرچند دلایل آن چندان بومی نیست اما با شناخت از عوامل زاینده آن می توان شهرها را برای مقابله با آن تجهیز کرد و مهمترین سدی که می تواند چه در برابر گرد و غبار و چه گرما و کم آبی به کمک مردم شهرها بیاید تقویت کمربند سبز شهرها در قالب پارک های جنگلی یا بوستان های شهری است. همچنین ایجاد دریاچه های مصنوعی ،استفاده از قناتها و لایروبی آنها در مناطق شهری ،افزایش سرانه فضای سبز و مجموعه راهکارهایی که برای کاهش آلودگی و ترافیک توسط متخصصان شهری مطرح می شود می تواند موثر باشد.همچنین روند فزاینده طوفان های گرد و غبار یکی از نتایج افزایش دمای زمین است به طوریکه با گرم شدن زمین و تغییر اقلیم مشاهده می‌کنیم وقوع طوفانهای گرد و غبار در مناطق مختلف دنیا در حال تشدید است.
برای حل و فصل طوفان های گرد و غبار و تغییر اقلیم همکاری بین المللی ضروری و برای تحقق آن باید از همه ظرفیت های بین المللی استفاده کنیم. در شرق ایران جهت بادها در طوفانها به طور عمده بین 339 تا 346 درجه است که با جهت عمومی بادهای فرساینده در ایستگاه هواشناسی زابل هماهنگی دارد. اصلی ترین منطقه برداشت ذرات گرد و غبار بر روی دریاچه هامون سابوری قرار دارد و مسیر طوفان ها نیز به طور مجزا از دالان های موازی با گرد و غبار بسیار غلیظ و دالان های دیگری با غلظت کمتر به سمت ایران، افغانستان و پاکستان ادامه می یابد.
عامل اصلی تشدید پدیده گرد و غبار را می‌توان خشک شدن دریاچهها بخصوص دریاچه هامون دانست و در راستای مبارزه با پدیده گرد و غبار و با توجه به اینکه قسمت عظیمی از شمال استان و دریاچهی هامون با کشور افغانستان مشترک است، برای حل معضل گرد و غبار باید به طور فرا منطقهای اقدام شود، چرا که اگر هامونهای داخل کشور تثبیت شود باز هم میزان زیادی از این گرد و غبار از خارج از کشور وارد منطقه میشود، لذا ضرورت دارد به صورت کاملاً فرا منطقهای نسبت به این موضوع توجه شود.
ریزگردها چگونه می‌توانند سمی شوند؟
اما ریزگردهای مرکزی کشور مانند منطقه اصفهان عمدتا منشا داخلی دارد. تالاب گاوخونی هنوز آنچنان فعال نشده اما لازم است برای احیای آن اقدامات موثر صورت گیرد چرا که فلات مرکزی ایران را تحت تاثیر قرار می دهد. با مدیریت صحیح و به هم پیوسته منابع آبی حوضه آبریز رودخانه زاینده رود و جلوگیری از برداشتهای غیرمجاز و استفاده غیر علمی از آب نسبت به تخصیص حقابه زیست محیطی تالاب بایستی اقدام کرد.
با توجه به تحقیقات انجام شده اگر تالاب فعال شود تمام ریزگردها که عمدتا از جنس کانی‌های حاوی بار منفی هستند روی سطح شهر اصفهان پخش می شوند و نکته مهم این است چون شهر اصفهان خود آلودگی ناشی از صنعت و ترافیک دارد از این رو مشکل چند برابر می شود، یعنی این ذرات حاوی عناصر سنگین با آلودگی ناشی از ترافیک و صنعت مخلوط شده و به صورت ذرات ثانویه خطرناک در می آیند که دیگر به آنها ریزگردهای سمی گفته می شود که اصفهان، اراک و حتی تهران را هم تحت تاثیر قرار می دهند.
تاکنون در سطح ملی اقدامات کوتاه مدت و میان مدتی از سوی سازمان محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان هواشناسی، وزارت بهداشت در مورد کمک به مردم و کاهش میزان خسارات ناشی ازگرد و غبار همچون افزایش سطح مناطق حفاظت شده در راستای جلوگیری از تغییرات کاربری و بیابان زایی و اصلاح زمین، اجرای برنامه احیای تالاب ها ، انجام پروژه های احداث بادشکن و نهال کاری ، اجرای عملیات مالچ پاشی به منظور تثبیت شن های روان، پایش و هشدار وضعیت رخداد گرد و غبار، اعلام وضعیت کیفیت هوا، ارائه خدمات پشتیبانی و اقلام مورد نیاز در استانهای تحت تاثیر پدیده گرد و غبار به اجراء در آمده است، اما با توجه به منشأ فرامرزی پدیده گرد و غبار، همکاری‌های دوجانبه و منطقه ای یکی از راهکارهای مهم جهت کمک به مردم کشورهای منطقه برای کاهش آسیب پذیری و خطر پذیری از اثرات نامطلوب تغییر ات اقلیمی است.
