بر اساس برخی سنگ نوشتهها و شواهد، مصریان و چینیان در زمره اولین تمدنهای بشری بوده‌اند که بیشتر از ۲۷ قرن قبل از میلاد مسیح از گیاهان به عنوان دارو استفاده می‌کردند، در حال حاضر نیز حدود یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشاء طبیعی و گیاهی تشکیل می‌دهد.
گیاهان دارویی یکی از منابع مهم درمان بیماری‌ها در تمام نقاط جهان بوده و در حال حاضر نیز این گیاهان از جایگاه مهمی در پزشکی برخوردار هستند، به خصوص که از دهههای گذشته کاربرد این گیاهان در طب سنتی و مدرن رو به افزایش است. امروزه با توجه به اثرات جانبی ناشی از مصرف داروهای شیمیایی و استفاده بیش از حد نهادها از جمله کودهای شیمیایی که باعث ایجاد بیماری‌های متعدد در انسان و سایر موجودات زنده و همچنین بر هم خوردن چرخه‌های زیستی می‌شوند به تولید پایدار داروهای گیاهی با کیفیت، توجه خاصی شده است، به همین دلیل قصد داریم تا به معرفی گیاه دارویی کاسنی پا کوتاه در نظام های اکولوژیک بپردازیم.
تلاش جهانی صنایع داروسازی بر ساخت داروهایی با منابع گیاهی متمرکز است
محققان نشان داده‌اند، براساس برخی سنگ نوشتهها و شواهد، مصریان و چینیان در زمره اولین تمدنهای بشری بوده‌اند که بیشتر از ۲۷ قرن قبل از میلاد مسیح از گیاهان به عنوان دارو استفاده می‌کردند. در حال حاضر نیز حدود یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشاء طبیعی و گیاهی تشکیل می‌دهد و تلاش جهانی صنایع داروسازی بر این متمرکز است که ساخت شیمیایی اقلام مربوطه به اکثر داروها نیز تدریجاً به منابع گیاهی متکی شود. از این رو، صنایع داروسازی و گروه‌های تحقیقاتی بسیاری از سرتاسر جهان توجه خود را به کشت و تولید گیاهان دارویی معطوف داشته‌اند.
گونه‌های بومی و محلی به دلیل جایگزین شدن گونه‌های زراعی اصلاح شده به فراموشی سپرده شده‌اند
کشت گیاهان دارویی، از دیرباز از جایگاه ویژه‌ای در نظام‌های سنتی کشاورزی ایران برخوردار بوده است و این نظام‌ها از نظر ایجاد تنوع و پایداری، نقش مهمی ایفا می‌کرده‌اند. متأسفانه در سالهای اخیر، به دلیل جایگزین شدن گونه‌های زراعی اصلاح شده دارای عملکرد و ارزش اقتصادی بالا مانند گندم و جو بسیاری از گونه‌ها و ارقام بومی و محلی به فراموشی سپرده شده و از سیستم‌های زراعی ایران حذف شده‌اند.
مشکلات برداشت طبیعی، ارزش بالای اقتصادی و خطر انقراض تعدادی از این گیاهان دارویی باعث شده که کشت و اهلی کردن این گیاهان جدید در سیستم‌های زراعی مجدداً مورد توجه قرار گیرد. شناخت دقیق جنبه‌های زیست شناختی، رشد و تکثیر این گونه‌ها و درک صحیح شرایط بوم شناختی آن‌ها در رویشگاه‌های طبیعی‌شان، برای حفاظت از آن‌ها و پیش‌بینی واکنش رفتارشان در شرایط زراعی، بسیار مهم و ضروری است. یکی از انواع این گیاهان کاسنی پاکوتاه (jacq. Cichorium pumilum) است.
کاسنی پاکوتاه (jacq. Cichorium pumilum) گیاهی یکساله از تیره آفتابی‌ها (Asteraceae) با ارزش دارویی است که عمدتاً در اکثر نواحی ایران به ویژه در غرب و جنوب غربی ایران رویش دارد. ریشه‌های این گیاه راست (باریک) و طول ساقه‌ها حدود ۶ تا ۴۰ سانتی‌متر است و برگ‌هایی طوقه‌ای و ساقه‌ای دارد. ارتفاع این گیاه بین ۳ تا ۱۰۰ سانتی متر ذکر شده است در حالی که کاسنی معمولی تا ۲ متر هم ارتفاع دارد و رنگ گل‌های آن آبی رنگ است. زمینهای نسبتاً مرطوب کنار جاده‌ها، اماکن بایر و دامنههای کم ارتفاع از مهمترین نواحی هستند که گیاه کاسنی در آن‌ها به صورت پراکنده است.
عصاره متانولی گیاه کاسنی پاکوتاه درمانگر مشکلات کبدی، رماتیسم و یرقان است
بررسی‌های تاریخی نشان داده است، اطبای بزرگ و نامدار ایران زمین از دیرباز از طریق تجربه‌های فردی، کتب و دست نوشته‌های قدیمی و همچنین برخی روایات به جای مانده از اهل بیت با گیاه کاسنی و خواص آن آشنا شده و در کتب خویش به معرفی ماهیت، طبیعت و افعال و خواص این گیاه پرداخته اند. برای مثال رازی در کتاب دفع مضار الاغذیه ذکر نمود که کاسنی درد التهاب معده را کاهش می‌دهد و گیر مجاری کبدی را باز و مجاری ادرار را تمیز می‌کند.
برای مقابله با رادیکال‌های آزاد بدن به سیستم دفاعی با آنزیم‌های مختلف و آنتی‌اکسیدان‌هایی با وزن مولکولی کم و زیاد مجهز شده است. مطالعات آزمایشگاهی با قاطعیت نشان می‌دهد که آنتی اکسیدان‌ها اثر محافظتی قوی در برابر بیماری‌هایی همچون سرطان و بیماری‌های قلبی و عروقی دارند ازجمله این آنتی اکسیدان‌ها می‌توان به فنول اشاره کرد. ترکیبات فنولی دارای اثر ضد باکتری، ضد التهاب و ضد حساسیت است. عصاره متانولی کاسنی پاکوتاه دارای فعالیت آنتی‌اکسیدانی قوی با سطح بالایی از ترکیبات فنولی است. از عصاره برگ این گیاه برای درمان یرقان، بزرگ شدن کبد، نقرس، رماتیسم و درمان مشکلات کبدی و دیابت نیز استفاده می‌شود. کاسنی به سبب دارا بودن مواد تلخی که در آن نهفته است گیاه بسیار مفیدی است که کبد را تصفیه و تقویت می‌کند.
دکتر بالندری عضو هیأت علمی مؤسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی بیان داشته است: «کاسنی پاکوتاه عمدتاً در خاکهای نیمه سنگین مناطقی با ارتفاع ۱۵۰۰-۱۲۰۰ متر از سطح دریا و در عرض‌های جغرافیایی ۲۸ تا ۳۸ درجه شمالی رشد می‌کند. بیشترین درصد جوانه زنی بذرها در دمای ۱۵ درجه سانتیگراد و بیشترین سرعت جوانه‌زنی در دمای ۲۵ درجه سانتیگراد صورت میگیرد. به دلیل مقاومت خوب کاسنی پاکوتاه به سرمای بسیار سخت، این گیاه را می‌توان به عنوان یک گیاه یکساله زمستانه در مناطقی با زمستانهای سرد در شرایط زراعی کشت نمود. کاسنی پاکوتاه پتانسیل کشت به عنوان یک گیاه زمستانه را به صورت فاریاب در مناطق نیمه خشک با بارندگیهای مناسب را به خوبی داراست. امروزه انواع گونه‌های کاسنی دارای مصارف متعددی است، برگ‌های انـواع زراعی آن که تلخیشان کم اسـت به‌صـورت خـام در سـالاد و پختـه مصرف می‌شوند، ریشه برخی از انـواع آن نیـز به‌عنـوان جـایگزین یـا افزودنی قهوه و همچنین برای تهیه اینولین کاربرد دارند».
تجمع بیش از حد عناصر شیمیایی در کشت گیاهان دارویی نیز همچون سایر گیاهان در سالهای اخیر، پژوهشگران و سازمانهای تحقیقاتی و اجرایی داخلی را بر آن داشته است که بیش از پیش به امر کوددهی در زمینهای زراعی کشور توجه مبذول دارند. یکی از راه‌حل‌های پیشنهاد شده برای رویارویی صحیح با این مسأله، تغییر منابع کودی از کودهای شیمیایی به سمت کودهای آلی است.
کشت ارگانیک گیاهان دارویی، کیفیت دارویی آن‌ها را تضمین می‌کند
به طور کلی می‌توان گفت؛ امروزه تمایل به تولید گیاهان دارویی و معطر و تقاضا برای محصولات طبیعی به خصوص در شرایط کشت ارگانیک، در جهان رو به افزایش است. بنابراین کشت ارگانیک این گیاهان، کیفیت دارویی آن‌ها را تضمین کرده و احتمال اثرات منفی روی کیفیت دارویی و عملکرد آن‌ها را نیز کاهش می‌دهد. این نوع کشت گیاهان دارویی بدون کوچکترین صدمات و مخاطرات محیطی و با حفظ پایداری و سلامت سیستم کشاورزی می‌تواند نیازهای غذایی گیاه را تا حدود زیادی برطرف کند و باعث استقرار بهتر میکروارگانیسم‌های خاکزی برای تناوب‌های بعدی و کاهش مصرف کودهای شیمیایی می‌شود.
منابع:
*بالندری، ا.( ۱۳۹۰). «مطالعه برخی خصوصیات اکوفیزیولوژیکی و بررسی جنبه‌های به زراعی کشت کاسنی پا کوتاه (Cichorium pumilum Jacq.) در شرایط مشهد». پایان نامه دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد.
*امیدبیگی، ر. ۱۳۹۳. رهیافت‌های تولید و فرآوری گیاهان دارویی جلد اول. انتشارات به نشر. صص: ۳۴۸ – ۱.
* بالندری، ا. و رضوانی مقدم، پ.( ۱۳۹۰). «اثر تاریخ کاشت و تراکم بر مراحل نمو و وزن خشک اندام‌های هوایی کاسنی پاکوتاه (Cichorium pumilum Jacq.)». نشریه پژوهش‌های زراعی ایران، شماره ۳. صص: ۴۴۶-۴۳۸.
*کوچکی، ع و دیگران. (۱۳۸۷). «ارزیابی اثر کودهای بیولوژیکی بر ویژگی‌های رشد، عملکرد و خصوصیات کیفی گیاه دارویی زوفا (Hyssopus officinalis)». مجله پژوهش‌های زراعی ایران. شماره ۶. صص: ۱۳۷-۱۲۷.
*دعایی ف. (۱۳۹۲). «بررسی تأثیر کاربرد کودهای آلی وبیولوژیک بر عملکرد و اجزای عملکرد رویشی و زایشی گیاه کاسنی پاکوتاه (Cichorium pumilum Jacq.)». رساله کارشناسی ارشد اگرواکولوژی. دانشگاه فردوسی مشهد.
