تحلیلی بر فرایند عملیات خوب کشاورزی (GAP) برای کشاورزان خرده‌پا
فرشته نوراللهی (کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل)
علیرضا خواجوی (مدیر هماهنگی ترویج سازمان جهاد کشاورزی)
عاطفه کریمی راد (کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل)
محمد انوار (کارشناس ارشد علوم خاک دانشگاه محقق اردبیلی)
چکیده:
این مطالعه با مشارکت 15 نفر از کارشناسان کشاورزی کشورهای آذربایجان، ترکیه و ایران طی یک کارگاه آموزشی دو هفته‌ای و با بهره‌گیری از روش‌های مشارکتی و تسهیل‌گری برای ارتقای شیوه‌های کشاورزی خوب در عین توجه به تجارب 3 کشور و نقاط اشتراک و افتراق آنها در زمینه دستیابی به شیوه‌های کشاورزی خوب در سال 95 انجام شد. در این تحقیق تلاش شد با مرجع قرار دادن اصول GAP (عملیات خوب کشاورزی) که توسط FAO منتشر شده است نسخه ویرایش شده‌ای از این اصول تهیه شود به گونه‌ای که بیشتر با شرایط و ویژگی‌های کشاورزان خرده‌پا سازگار بوده و به ارائه راه‌هایی بپردازد تا رسیدن به کشاورزی سالم را در کل فرایند تولید تا بازار برای کشاورزان ضعیف‌تر، عملیاتی کند.
کلمات کلیدی: کشاورزی خوب، عملیات خوب کشاورزی، کشاورزان خرده‌پا، اصول گپ GAP
مقدمه
از رهگذر به کارگیری اصول شیوه‌های کشاورزی خوب (GAP) تولیدکنندگانی که به لحاظ منابع قوی هستند توانسته‌اند فرایند تولید و پس از تولیدشان را استاندارد کرده و برای آن گواهی اخذ کنند، و این باعث شده تا در تجارت ملی و جهانی از موقعیت چانه‌زنی بهتری برخوردار باشند. اما کماکان پرسش‌هایی اساسی باقی می‌ماند، مانند اینکه دقیقا چه کسانی از فرایند عملیات خوب کشاورزی (GAP) بهرهمند می‌شوند، و چگونه؟ چه کسانی بهرهمند نمی‌شوند و چرا؟ آیا گپ (GAP) رهیافتی مناسب برای همه کشاورزان است؟
درکشور‌هایی که اغلب کشاورزان خرده‌پا فقیر هستند، ماموریتی کلیدی برای کارشناسان و فعالان بخش کشاورزی، این است که GAP را دربرگیرنده‌تر کنند. بجای آنکه تمامی تولیدکنندگان به سمت استانداردها و اصول GAP سوق داده شوند، نیازمند آن هستیم که GAP را با شرایط و محدودیت‌های کشاورزان خرده‌پا تطبیق دهیم.
فائو (FAO) یازده اصل را به عنوان اصول شیوه‌های کشاورزی خوب (GAP) تعریف کرده‌است که این اصول به عنوان منبعی برای تهیه GAP برای کشاورزان خرده‌پا مورد استفاده قرار گرفته است. آنچه در این بخش ارایه شده حاصل تلاش افرادی است که در کارگاه 2 هفته‌ای، روایتی متفاوت از اصول GAP را شکل دادند تا هرچه بیشتر بر شرایط و محدودیت‌های کشاورز خرده‌پا منطبق باشد.
این انسان در بستری طبیعی قرار گرفته که شامل آب، خاک، حیات وحش و چشم انداز و انرژی است. در چنین بستری است که داشته‌ها و محدودیت‌ها برای او معنا می‌یابد و زندگی و معیشت خود را در تعامل با آنها شکل می‌دهد. در فرایند تامین معاش و با در نظرگرفتن محدودیت‌هایی که در دسترسی به منابع پیش روی خود دارد، این انسان نقشی تاریخی برای پیوند دادن عوامل طبیعی مختلف نیز ایفا کرده و برای تقویت پایداری و دوام معیشت خود، رفتاری پایدار در برخورد با این عوامل شکل داده است.
وقتی در بستر کشاورزی از انسانی با چنین ویژگی‌ها و نقشی صحبت می‌کنیم، منظور کشاورز، و به ویژه کشاورز خرده‌پا است که می‌توان دو زمینه برای تأمین معیشتش تعریف کرد.
یک زمینه مربوط به تولیدات گیاهی و زمینه دیگر مربوط به تولیدات حیوانی است. چنین روایتی از اصول یازده‌گانهGAP (عملیات خوب کشاورزی) در کنار تأکیدی که بر هر اصل به شکل مستقل دارد، بر پیوند میان این اصول نیز تاکید می‌کند. برای آنکه کشاورز خرده‌پا را بتوان در بستر محیط طبیعی زندگی‌اش در نظر گرفت و پیوند معیشتی میان او و محیط را مدنظر قرار داد، لازم است نگاهی همه جانبه و تلفیقی نسبت به اجزای مختلف این تصویر داشت. در واقع محوریت سلامت، رفاه و ایمنی انسان زمانی معنا پیدا می‌کند که هم خود این انسان و هم اجزای معیشتی آن را در بستر عوامل طبیعی دید و تأثیر و تأثر تمامی اجزا بر یکدیگر را در نظر داشت. با چنین نگاه تلفیقی است که می‌توان به سمت تطبیق دادن اصول GAP با شرایط کشاورز خرده‌پا حرکت کرد.
مواد و روش‌ها:
پروژهای آموزشی درباره به کارگیری مفاهیم مشارکت و ابزارهای تسهیل‌گری برای ارتقای «شیوه‌های خوب کشاورزی «تحت کد 2015-Hranagric-116 با تامین مالی کمیته اقتصادی سازمان همکاری‌های کشورهای اسلامی (COMCEC) از تاریخ 1 الی 15 آبان ماه سال 95 و با شرکت 15 نفر از کشورهای آذربایجان، ترکیه و ایران در شهرستان سرعین برگزار شد.
شرکت‌کنندگان کارگاه توصیه‌هایی برای تحقق هریک از اصول GAP مطرح کردند. آنها توصیه‌های مطرح شده از سوی فائو (FAO) را به عنوان زیردستی خود قرار دادند و با در نظر گرفتن شرایط و ویژگی‌های کشاورز خرده‌پا درکشورشان اقدام به ویرایش این توصیه‌ها کردند. برخی توصیه‌ها را حذف کردند، برخی را با ادبیاتی ساده‌تر جایگزین کردند، برخی را به شکلی تغییر دادند که در بستر محلی‌شان مصداق داشته باشد. و نیز توصیه‌های تازه‌ای براساس تجارب خود ارائه کردند. حاصل این ویرایش در کنار توضیح کوتاهی که منعکس‌کننده تعریف فائو از هر اصل است، ذیل عنوان هر اصل در قسمت نتایج و بحث آمده است.
نتایج و بحث:
رفاه، سلامت و ایمنی انسان‌ها
- رفاه اقتصادی و اجتماعی کشاورزان، کارگران کشاورزی و جامعه محلی آنها
- تحصیل اطمینان از درآمد کافی و امنیت غذایی برای خانوار
- استقرار شرایط و رویههای کاری ایمن
- پرداخت شدن دستمزدهای معقول به کارگران
- فراهم کردن مکان مناسب برای استراحت و شرایط خوب برای غذا خوردن
- استفاده از لوازم و تجهیزات پیشگیرانه
- در نظر گرفتن حقوق انسانی شاغل در کار کشاورزی
- تامین نهاده‌ها و امکانات تولید از فروشندگان محلی
حیات وحش و چشم انداز
- مدیریت و تقویت ایستگاه‌های حیات وحش در عین حفظ پایداری مشاغل کشاورزی
- شناسایی و محافظت از زیستگاه‌های حیات وحش و ویژگی‌های چشم انداز
- به حداقل رساندن اثرات عملیات کشاورزی بر حیات وحش و جلوگیری از خسارت به آنان در زمین‌های کشت شده
- رعایت تعادل بین دام و مرتع و حفظ گونه‌های نادر گیاهی و جانوری
- به حداقل رساندن مصرف مواد شیمیایی در تولیدات کشاورزی
مدیریت انرژی و ضایعات
- انجام عملیات بهینه و به موقع، کاهش زحمت و سختی کار نیروی کارگری، بهبود کارآیی، تنوع بخشیدن به منابع انرژی وکاهش مصرف انرژی
- شناسایی و بازیافت ضایعات ارگانیک و مواد غیرارگانیک
- ذخیره ایمن کود و مواد شیمیایی کشاورزی
- استقرار رویههای اورژانسی برای به حداقل رساندن ریسک آلودگی ناشی از حوادث
- در دسترس قرار دادن دانش و امکانات لازم برای ذخیره‌سازی انرژی هدر رفته
- به حداقل رساندن ضایعات غیرقابل استفاده
- استفاده از بقایای گیاهی و دامی برای تامین بخشی از مواد آلی خاک
خاک
- حفظ و بهبود حاصلخیزی خاک با به حداقل رساندن اتلاف خاک، مواد مغذی و شیمیایی آن از طریق فرسایش، روناب و شسته شدن در داخل آب‌های سطحی و زیرزمینی
- استفاده از روش‌های خاک‌ورزی حفاظتی
- حفظ یا بهبود مواد آلی خاک از طریق به کارگیری دوره‌های تناوب کشت
- انطباق مصرف کود با شرایط و مقتضیات خاک
- انجام روش‌های آبیای مناسب
- استفاده و کشت گیاهانی که خاک را تقویت می‌کنند
آب
- افزاش نفوذ نزولات جوی در زمین‌های کشاورزی و پوشاندن خاک و جلوگیری از هدر رفت آب و آب‌شویی
- به حداکثر رساندن نفوذ آب به زمین
- شخم عمود بر شیب
- آیش زمین
- امتناع از آلوده کردن منابع آب
- پایش وضعیت آبی گیاه و خاک و جلوگیری از شور شدن خاک
- استفاده از نهاده‌ها بر اساس آزمون خاک و گیاه
- انتخاب گیاه متناسب با شرایط آب و خاک
- جلوگیری از هدررفت آب آبیاری
- تغییر و بهبود روش‌های آبیاری
- اجرای نظام زهکشی
تولید محصولات و علوفه
- انتخاب محصولات، ارقام و گونه‌های دائمی و یک ساله بر اساس تناسب‌شان با منطقه و نقش‌شان در تناوب کاشت برای مدیریت باروری خاک، آفات و بیماری‌ها، نهاده‌های در دسترس و نیازهای بازار و مصرف کنندگان محلی
- انتخاب و کشت محصولاتی با ارزش پروتئینی بالاتر و نیاز آبی کمتر
- کشت گیاهان علوفه‌ای متناسب با شرایط منطقه
- استفاده متعادل ازکودها
- بازیافت پسماند محصولات برای به حداکثر رساندن مزایا برای خاک
- رعایت تناوب چرای دام در مراتع برای ایجاد فرصت رشد مجدد گیاهان مرتعی به شکل سالم و سرحال
- استفاده از تکنولوژی‌های نوین در فرایند تولید محصول
ذخیره سازی و فرآوری برداشت، از جمله درمزرعه
- اجرای پروتکل‌های قابل قبول برای برداشت، ذخیره‌سازی و فرآوری محصولات مزرعه
- تمیز کردن انبار قبل از ذخیره کردن و فرآوری بهداشتی محصول
- استفاده از وسایل مناسب برای بسته‌بندی
- نگهداری سوابق مربوط به برداشت، ذخیره‌سازی و فرآوری
- وجود انبار مناسب در نزدیکی مزرعه
- اتخاذ تدابیر لازم برای پیشگیری از آلودگی فیزیکی، شیمیایی و میکروبی کارگران
- رعایت دوره کارنس سموم در برنامه‌ریزی برای برداشت
حفاظت از محصول
- استراتژی‌های بلند مدت برای مدیریت ریسک با بکارگیری ارقام مقاوم به آفات، بیماری‌ها، رعایت تناوب محصول و چرا، وقفه در کشت محصولات آسیب‌پذیر برای جلوگیری از بیماری‌ها و استفاده حداقلی از سموم شیمیایی برای کنترل علف‌های هرز، آفات و بیماری‌ها با رعایت اصول مدیریت یکپارچه آفات
- تصمیم‌گیری در مورد مداخلات با در نظر گرفتن تاثیرات کوتاه و بلندمدت بر محیط‌زیست و بهره‌وری مزرعه
- به کارگیری کشت‌های مقاوم برای پیشگیری بیولوژیکی از آفات و بیماری‌ها
- به کارگیری تکنیک‌های در دسترس برای پیش‌بینی آفات و بیماری‌ها
- اجرای مدیریت ریسک و مبارزه با آفات و بیماری‌ها در تولید محصول
- نگهداری سوابق استفاده از سموم شیمیایی
تولید حیوانات
- فضای مناسب، غذا و آب کافی برای تضمین رفاه دام و بهره‌وری
- جانمایی واحدهای دام به صورت مناسب به منظور جلوگیری از اثرات منفی بر چشم انداز، محیط زیست و رفاه حیوانات
- ساخت سازه‌های مناسب برای نگهداری حیوانات
- رعایت بهداشت حیوانات و جایگاه آنها
- جلوگیری از آلوده شدن مرتع، هوا، آب و مواد غذایی حیوانات
- استفاه از علوفه دارای ارزش غذایی مناسب
- جلوگیری از بوجود آمدن آسیب به حیوانات هنگام استفاده از وسایل و تجیهزات
سلامت حیوانات
- حفظ سلامت دام با مدیریت و نگهداری صحیح و نیز اقدامات پیشگیرانه مناسب
- جستجوکردن توصیه‌های مناسب دامپزشکی
- تربیت دامپزشکان حرفه‌ای
- ثبت آمار بیماری، معالجه و مرگ و میر
- بهبود محوطه گاوداری و اصطبل
- انجام واکسیناسیون‌های پیشگیرانه
- اقدامات لازم برای کنترل بیماری‌های واگیردار
- اتخاذ تدابیر لازم برای پیشگیری از آفات و بیماری‌ها
- اتخاذ تدابیر لازم برای مبارزه با آلودگی و بیماری‌ها
رفاه حیوانات
- تعریف شدن و پذیرفته شدن رفاه خوب حیوانات شامل رهایی از گرسگی و تشگی، رهایی از ناراحتی، رهایی از درد، آسیب یا بیماری، آزادی برای بروز رفتار طبیعی و رهایی از ترس و استرس
- فراهم کردن غذای کافی و مناسب و آب تمیز در تمام اوقات
- اجتناب از آسیب رساندن به حیوانات هنگام نگهداری
- اجتناب از ازدحام بیش از حد حیوانات
- رعایت اصول بهداشتی برای حیوانات و محل نگهداری
- تامین نور، فضا و دمای مناسب
- تامین شرایط مناسب برای حمل و نقل حیوانات
- پایبندی به اصول بهداشتی ذبح حیوانات
پیشنهادات
با در نظر گرفتن شرایط حاکم برکشاورزی کشور پیشنهاداتی جهت تسهیل در پیاده‌سازی گپ (GAP) در ایران و برخورداری کشاورزان خرده‌پا از مزایای آن پیشنهاداتی به شرح ذیل ارائه می‌شود:
- ایجاد ساختار تشکیلاتی ویژه گپ در بدنه وزارت جهاد کشاورزی جهت مدیریت، پیگیری و نظارت بر برنامه‌های گپ
- تشکیل کمیته مشترک اجرای سیاست‌های گپ در سطح ملی با دخالت دستگاه ذیربط جهاد کشاورزی، بهداشت، سازمان استاندارد
- تدوین و پیش‌بینی برنامه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت در برنامه توسعه کشاورزی در زمینه گپ در کشور
- تدوین الزامات قانونی جهت پیاده‌سازی گپ
- ساده‌سازی گام‌های گپ و طراحی آن به شکلی که بتواند ساده‌تر اجرا شود.
- ایجاد تشکل‌های کوچک برای کشاورزان خرده‌پا صدور مجوز برای اخذ گواهینامه گروهی به منظور وفق دادن آن با کشاورزان خرده‌پا
- قانونگذاری دولت برای حمایت از کشاورزان در برابر ریسک‌های مربوط به اجرای گپ
- بازدیدهای ویژه بهره‌برداران و کارشناسان از کشورهای پیشرو در پیاده سازی اصول گپ
منابع:
1. Nazifi,H., Niroomand,S., Nourollahi,F., Karimi rad,A., Dashtbani,Sh.,Velioglu,A., Sevinc,N., Ozcan,H.
Kabakci,S.,Korkmas,Z., Mehdiev,M., Ibrahimev,I., Makhsudov,Sh., Hasanzade,A., Zeynolov,R. 2016.
Briding the gaps (A Guide for adapting Good Agricultural Practice principles to small farmers (This guide
was prepared under the Rural Household Empowerment on Management of Production, Supply and Market
Access project (2015-IENAGRIC-116) funded by COMCEC. 50pp.
2. Food Agriculture Organization (FAO) http://www.fao.org
3. Dhamotharan, M. 2009. Handbook on intergrated community development: Seven d approach to community
capacity development. Asian Productivity Organization, Tokyo.148pp.
چکیده انگلیسی:
Analysis on GAP for small farmers
Fereshteh Nourollahia,*, Alireza Khajavib
, Atefe Karimi Radc
, Mohammad Anvard
a,c: Experts of agronomy-Jihad for Agriculture organization of Ardabil(
b: Head of extension office-Jihad for Agriculturure organization of Ardabil province
d: Master of Soil Science University of Mohaghegh Ardabili
*Corresponding author: nourollahif@yahoo.com
ABSTRACT
This study was carried out with the involvement of 15 agricultural experts from Azerbaijan, Turkey and Iran during the course of a 2 week training workshop in 2016, aiming to improve “Good Agricultural Practice” by adopting participatory and facilitation methods, while observing the experiences of the three countries and their similarities and differences in terms of achieving good agricultural practice. In this study FAO’s GAP principles were used as reference, and were modified so as to become more coherent and harmonious with the conditions and characteristics of small farmers and seeks ways in which the whole process from production to the market can become more feasible for weaker farmers.
Key Words: Good agriculture, Small farmers, GAP principles.
