سنبل آبی، گونه گیاهی مهاجمی است که وقتی به جان تالاب‌ها می‌افتد، فرصت بقا را از سایر موجودات زنده این اکوسیستم می‌گیرد. آن‌طور که معاون امور تالاب‌ها در دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید این‌گونه هدر رفت آب تالاب را به‌دلیل شدت تبخیر و تعرقی که دارد، 13 برابر افزایش می‌دهد. همین ویژگی، سنبل آبی را به قاتل مرداب‌ها تبدیل کرده است. اثرات مخرب دیگری هم به این‌گونه گیاهی نسبت داده می‌شود و همین اثرات سبب شده نام سنبل آبی در فهرست ده علف هرز مهاجم دنیا ثبت شود.
طبق قانون، سازمان حفظ نباتات به‌عنوان دستگاه متولی مقابله با ورود گونه‌های گیاهی و جانوری مهاجم به کشور موظف است با کنترل محموله‌های گیاهی وارداتی به ایران از ورود این گونه مهاجم جلوگیری کند، اما معلوم نیست چگونه بذر یا گیاه سنبل آبی به ایران وارد شده که این روزها در نمایشگاه گل و گیاه نیز این‌گونه به مشتریان عرضه می‌شود. ورود سنبل آبی به کشور، حیات اکوسیستم‌های تالابی ایران را تهدید می‌کند.
سنبل آبی چند سالی است به ایران راه یافته است. نخستین‌بار سال 90 این‌گونه در تالاب عینک رشت شناسایی شد. ولی الله مظفریان، گیاهشناسی که این‌گونه را شناسایی کرده، به جام‌جم می‌گوید: نمی‌دانیم سنبل آبی از کجا آمده است. احتمالا با بذر برنج به ایران راه یافته است. اولین‌بار که این گونه را در مرداب عینک دیدم مرداب را کاملا پوشانده بود و هیچ گیاه دیگری در آنجا نبود. ولی با یک تمهید ساده توانستند آن را جمع‌آوری کنند. منظور مظفریان از تمهید ساده بسیج نیروها برای جمع‌آوری سنبل آبی از محیط‌های تالابی گیلان است. تمهیدی که به ظاهر ساده می‌آید اما در عمل با صرف وقت و هزینه زیاد میسر شده و هنوز هم این‌گونه از تالاب‌های گیلان ریشه کن نشده است.
گیلانی‌ها که طعم تلخ توسعه آزولا در تالاب انزلی را چشیده‌اند و می‌دانند تبعات حضور یک مهمان ناخوانده در اکوسیستم‌های طبیعی این استان چه مفهومی دارد، بیش از دیگران نگران توسعه سنبل آبی در تالاب‌ها هستند. به همین دلیل سازمان‌های مردم‌نهاد این استان به اداره کل محیط‌زیست‌شان شتافتند. دولتی‌ها همچنین با سازمان زندان‌ها تفاهم کردند تا از زندانیان در جمع‌آوری این گونه گیاهی مهاجم کمک بگیرند. به این ترتیب با یک بسیج عمومی، سال گذشته تالاب عینک پاکسازی شد.
اما مسعود باقرزاده کریمی، معاون امور تالاب‌ها در دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست به جام‌جم می‌گوید: گزارش‌هایی دریافت کرده‌ایم که اخیرا در سمت چمخاله هم سنبل آبی مشاهده شده است. بلافاصه این مساله را به اداره کل محیط‌زیست در گیلان اعلام کردیم تا در این منطقه هم موجی ایجاد کرده و بتوانیم سنبل آبی را از چمخاله جمع‌آوری کنیم. او ادامه می‌دهد: در گیلان مردم و سازمان‌های مردم نهاد برای جمع‌آوری سنبل آبی خیلی همکاری کردند و اگر مردم نبودند، نمی‌توانستیم با این گونه مهاجم مبارزه کنیم.
قرنطینه چه می‌کند؟
گزارش‌ها حاکی از آن است که سنبل آبی به‌عنوان یک‌گونه مهاجم خطرناک در نمایشگاه‌های گل و گیاه نیز عرضه می‌شود. آن طور که مظفریان می‌گوید فصل گلدهی این‌گونه در طبیعت تمام شده است. در نتیجه قطعا گروهی آن را در محیط‌های کنترل شده کشت کرده و در نمایشگاه عرضه می‌کنند. او ادامه می‌دهد: دو سال قبل هم گونه سنبل آبی در نمایشگاه گل و گیاه تهران عرضه شد.
برای کشت گونه سنبل آبی قطعا باید بذر این گیاه به کشور وارد شده یا این‌که خود گونه به‌صورت پرورش یافته در قالب محموله‌های گل زینتی به ایران راه یافته باشد. سازمان حفظ نباتات به‌عنوان مجموعه‌ای که موظف است مانع ورود آفات قرنطینه‌ای به کشور شود، در گمرک حضور داشته و محموله‌های وارداتی به کشور را رصد می‌کند. حال معلوم نیست چرا این سازمان در برابر ورود سنبل آبی به عنوان گونه‌ای که می‌تواند حیات تالاب‌های ایران را با مخاطره روبه‌رو کند، مخالفتی ندارد و این‌گونه به‌راحتی در نمایشگاه‌های گل و گیاه عرضه می‌شود. زیرا در صورت کوچک‌ترین سهل‌انگاری ممکن است این‌گونه به اکوسیستم‌های طبیعی راه یابد.
عرضه خطرآفرین
البته مظفریان به‌عنوان یک گیاهشناس، فروش سنبل‌آبی را در نمایشگاه‌های گل و گیاه را مساله‌ای می‌داند که در خصوص آن باید جوانب مختلف را در نظر گرفت. او عنوان می‌کند: نمی‌توان گفت این گونه باشد یا حذف شود. بستگی دارد این‌گونه را کجا عمل آوری کرده باشند. احیانا اگر در گلخانه یا برکه حفاظت شده‌ای پرورش داده‌اند، در این صورت خطری ما را تهدید نمی‌کند اما اگر به صورت طبیعی از تالابی مثل انزلی، امیرکلایه، لوندویل یا جای دیگری بیاورند یعنی از طبیعت برداشت می‌کنند و باید چاره‌ای برای آن اندیشید. به گفته او، عرضه سنبل آبی در نمایشگاه تقریبا امکان انتقال به طبیعت را فراهم نمی‌کند. در ژاپن این‌گونه را در برکه‌های باغ گیاهشناسی این کشور دارند بنابراین اگر کشت و کار بشود، امکان مهاجم بودن آن نیست.
اما باقرزاده کریمی نظر دیگری دارد. او می‌گوید: قطعا عرضه این گیاه در نمایشگاه‌های گل و گیاه خطرآفرین است. سنبل آبی در دنیا به‌عنوان خطرناک‌ترین گونه مهاجم گیاهی شناخته شده است و راهیابی آن به تالاب‌ها می‌تواند این محیط‌های آبی را نابود کند. او درباره کاهش مخاطرات سنبل آبی با کشت در محیط‌های کنترل شده عنوان می‌کند: تضمینی برای کنترل این گونه نیست به همین دلیل در گمرک ورود گونه‌های گیاهی و بذر آنها باید به‌دقت بررسی شود.
مدیرکل دفتر تالاب‌ها تاکید می‌کند: وقتی این گیاه وارد کشور شد، تضمینی برای کنترل آن نیست. اگر بذر این گیاه وارد محیط‌های آبی شود، به‌شدت می‌تواند مشکل ایجاد کند. سنبل آبی را اگر وارد تالاب کنیم، میزان از دست‌رفتن آب 13 برابر بیشتر می‌شود. زیرا آب را به‌شدت تبخیر و تعرق کرده و در خود ذخیره می‌کند. هر بوته سنبل‌آبی بیش از 15 کیلوگرم وزن دارد و یک نفر براحتی نمی‌تواند بوته این گیاه را از آب بیرون بکشد. او به این پرسش که چرا ممنوعیت برای عرضه سنبل آبی ایجاد نمی‌شود، این‌گونه پاسخ می‌دهد: باید حتما این مساله اطلاع‌رسانی شود. من تعجب می‌کنم چرا این‌گونه به کشور وارد می‌شود. البته خیلی‌ها از مخاطرات این‌گونه بی‌خبر هستند.
سنبل آبی علیه تنوع زیستی
یکی از مهم ترین تهدیدها در خصوص سنبل آبی به‌عنوان علف هرز مهاجم، خرید و فروش آن به‌عنوان گل زینتی در ایران بویژه در شهرهای رشت، انزلی، لنگرود، قزوین، زنجان، گرگان و تهران است. سنبل آبی، طبق گزارش اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) یکی از ده علف هرز مهاجم دنیا و طبق گزارش برنامه محیط‌زیست ملل متحد، مهم‌ترین گیاه مهاجم آبزی دنیاست.
این گیاه از جمله گونه‌های مهاجم بیگانه است که به‌واسطه سرعت بالا در تکثیر و گسترش آلودگی نقاط مختلف، تهدیدی برای تنوع زیستی، توسعه اقتصادی و رفاه بشر به‌شمار می‌آید. تغییرات آب‌وهوایی منجر به گسترش سنبل آبی در مناطقی شده که پیش از این نمونه‌ای از آن مشاهده نشده بود. سنبل آبی به‌دلیل کارایی بالا در جذب عناصر غذایی و نور به سرعت زیست‌توده حجیم و متراکم تولید می‌کند و میزان اکسیژن و نور در آب را کاهش می‌دهد. همچنین ترشح ترکیبات آللوپاتیک سمّی، نابودی تمام موجودات زنده را رقم می‌زند.
خطر در کمین شالیزارها
کارشناسان بر این باورند علف هرز سنبل آبی، یکی از مهم‌ترین مشکلات آینده در بخش کشاورزی ایران است، زیرا به تنهایی می‌تواند تمام مشکلات قابل تصور سایر علف‌های هرز در کشاورزی را به‌صورت یکجا ایجاد کند. رشد سریع و تنوع روش‌های تکثیر از جمله ساقه‌های هوایی، استولون و بذر، خطر این علف هرز را چند برابر می‌کند. اگرچه کنترل سنبل آبی، نقطه شروع کمک بخش دولتی به مدیریت گیاهان هرز آبزی در تاریخ است اما نیم‌قرن تلاش در کنترل سنبل‌آبی موجب نابودی آن نشده است.
ناتوانی در کنترل سنبل آبی منجر شد کنگره آمریکا در سال ۱۹۵۹ با افزودن الحاقی جدید به قانون قبلی، مدیریت سنبل آبی را به بخش پدافند غیرعامل ارتش این کشور واگذار کند. براساس گزارش‌های منتشر شده، در هند نیز سنبل آبی به‌واسطه شناور بودن ریشه‌ها و جابه‌جایی آسان از طریق جریان آب و ورود به شالیزارها باعث خسارت وسیع به مزارع برنج شد تا جایی که در حال حاضر از نظر اهمیت و خسارت علف‌های هرز در کشور هند، سنبل آبی و آزولا به ترتیب رتبه نخست و چهارم را دارند.
سنبل آبی، یک تهدید ملی
سنبل آبی به‌استثنای آب‌های شور؛ می‌تواند در تالاب‌ها، آب‌بندان‌ها، مصب رودخانه‌ها، استخرها از جمله استخرهای پرورش ماهی، مانداب‌های جنگلی، باتلاق‌ها و زیستگاه‌های آبی کم‌عمق، رودخانه‌های دارای جریان کند و هر مکان آبی غنی از عناصر غذایی رشد و گسترش یابد. استقرار سنبل آبی در تالاب سبب نابودی اقتصاد منطقه یعنی ماهیگیری و گردشگری خواهد شد که سرانجام مهاجرت مردم حاشیه تالاب‌های درگیر، همچنین افزایش حاشیه‌نشینی و سایر آسیب‌های اجتماعی را به دنبال خواهد داشت. به دلیل همین خسارات در برخی کشورها نظیر فیجی، استرالیا و آفریقا با بیش از ۷۰ سال قدمت؛ تولید، تکثیر و پرورش سنبل آبی ممنوع اعلام شده است. ضروری است برای مقابله با این گونه مهاجم و خطرناک، قوانینی مشابه قوانین موجود در خصوص مواد مخدر و کشت خشخاش وضع شود، زیرا با یک تهدید ملی مواجه هستیم و برای حل آن به پشتوانه ملی نیاز داریم.
