جهاد دانشگاهی با انجام تحقیقاتی 13 ساله و با مشارکت یک تیم 8 نفره از دانشمندان ایرانی در حوزه‌های مختلف موفق به برنامه‌ریزی برای تولیدماهانه 50 هزار جعبه محتوی 30 کپسول از اولین داروی گیاهی درمان آلزایمر جهان شده است. پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی به عنوان مرکز تحقیقات گیاهان دارویی کشور و منطقه، در مهرماه 1377 تأسیس شد و در سال 1380 به عنوان مرکز تحقیقات گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی مورد تصویب شورای گسترش دانشگاه‌های علوم پزشکی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قرار گرفت.
در حال حاضر این پژوهشکده با بهره‌گیری از حضور بیش از 50 عضو هیأت علمی و محقق در قالب چهارگروه پژوهشی و پوشش همه زمینه‌های تحقیقات کاربردی گیاهان دارویی و داروهای طبیعی و سه مرکز خدمات تخصصی در زمینه‌های آنالیز، فرمولاسیون، تولید نهال، بذر و فرآورده‌های دارویی گیاهی و گیاهان دارویی فعالیت دارد.
امروزه استفاده از گیاهان دارویی و معطر به دلیل گرایش مجدد انسان به طبیعت و محصولات طبیعی، رشد بسیار بالایی داشته است. توجه و گرایش به محصولات طبیعی منجر به توسعه استفاده از صنایع مختلف غذایی، دارویی و آرایشی بهداشتی از گیاهان دارویی و معطر و سایر ترکیبات طبیعی در محصولات خود شده است و طبق آمار اتحادیه اروپا بازار این محصولات از رشدی در حدود ۲۰ درصد در سال برخوردار بوده است.
حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی از 60 میلیارد دلار در سال 1996 به 100 میلیارد دلار در سال 2010 افزایش یافته است و بر اساس پیش‌بینی بانک جهانی گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز و مبتنی بر گیاهان دارویی و داروهای گیاهی به حدود 5 هزار میلیارد دلار خواهد رسید. ایران در زمینه گیاهان دارویی نیز دارای پتانسیل‌های زیادی از لحاظ تنوع گونه‌های دارویی دارای ترکیبات ارزشمند، گیاهان دارای ارزش اقتصادی بالا، نیروی انسانی و منابع انرژی ارزان است. تحقیقات نشان می‌دهد که بیش از 2 هزار و 300 گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادویه‌ای و آرایشی- بهداشتی است. علاوه بر آن هزار و 728 گونه از این گیاهان به عنوان گیاهان بومی ایران است و منحصرا در ایران رویش دارند.
از این رو در اسناد بالادستی نظام بر توسعه صنعت گیاهان دارویی تاکید زیادی شده و در نقشه جامع علمی کشور گیاهان دارویی در اولویت «الف» حوزه علوم پایه و کاربردی و طب سنتی در اولویت «ب» حوزه سلامت قرار گرفته است. بر اساس سند چشم‌انداز 20 ساله، جمهوری اسلامی ایران تا افق 1404 در بخش گیاهان دارویی و طب سنتی باید 20 درصد ارزش بازار دارو و 20 درصد ارزش بازار داروی حوزه دامپزشکی کشور را توسط محصولات تائید شده مبتنی بر داروهای گیاهی و محصولات طبیعی و کشور کسب کند؛ ضمن آن که باید نسبت به افزایش صادرات گیاهان دارویی و فرآورده‌های دارویی گیاهی و فرآوده‌های گیاهی برای حضور در بین 10 کشور اول دنیا اقدام کند.
کسب یک درصد سهم ثبت اختراع جهانی در حوزه گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن، کاهش سطح برداشت رسمی و غیر رسمی از عرصه‌های طبیعی به 200 هزار هکتار در افق 1404 و افزایش سطح زیر کشت گیاهان دارویی و اسانس به 500 هزار هکتار از دیگر اهداف تعیین شده در این سند است. بر این اساس در سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی در حوزه طب سنتی و داروسازی سنتی بر کسب سهم 10 درصد ارزش بازار بهداشت کشور، کسب سهم 4 درصد ارزش بازار درمان کشور و کسب سهم 2 درصد ارزش بازار داروی کشور توسط محصولات تائید شده مبتنی بر داروهای طب سنتی تاکید شده است.
علاوه بر آن بر کسب رتبه اول منطقه در رفع نیازهای سلامت و پزشکی در حوزه طب سنتی و صدور خدمات دانش فنی و فرآورده‌های گیاهی و طبیعی به میزان 20 درصد از صادرات خدمات پزشکی کشور هدف گذاری شده است. در این راستا پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی در مهر ماه سال 1377 آغاز به کار کرد و در 20 تیرماه سال 1380 به عنوان مرکز تحقیقات گیاهان دارویی جهاددانشگاهی به تصویب شورای گسترش دانشگاه‌های علوم پزشکی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قرار گرفت و این پژوهشکده در حال حاضر دارای 4 گروه فارماکولوژی و طب کاربردی، فارماکوگنوزی و داروسازی، کشت و توسعه گیاهان دارویی و بیوتکنولوژی گیاهان دارویی است.
خلاصه فعالیت گروه‌های پژوهشکده
گروه فارماکولوژی و طب کاربردی در راستای شناسایی اثرات درمانی داروهای گیاهی و بومی سازی تولید موارد تایید شده، پژوهش در راستای شناسایی اثرات درمانی پروبیوتیکی و بومی سازی تولید موارد تایید شده و پژوهش در راستای شناسایی اثرات درمانی داروهای مکمل و بومی سازی تولید موارد تایید شده فعالیت می‌کند.
همچنین در پژوهشکده گیاهان دارویی گروه فارماکوگنوزی و داروسازی در مطالعه روش‌های استخراج، خالص‌سازی و بهینه‌سازی تولید ترکیبات گیاهان و بررسی اثرات بیولوژیک آنها، مطالعه روش‌های استخراج، خالص‌سازی و بهینه‌سازی تولید ترکیبات گیاهان و بررسی اثرات بیولوژیک آنها و شناسایی، استانداردسازی و فرمولاسیون فرآورده‌های طبیعی بر پایه مستندات طب سنتی و مدرن 4- تولید نیمه‌صنعتی ترکیبات طبیعی و نیمه‌سنتتیک فعالیت‌هایی را انجام می‌دهد.
در این پژوهشکده جمع‌آوری و شناسایی انواع گونه‌های گیاهان دارویی ایران با ارائه شناسنامه کددار جمع‌آوری، شناسایی و ارزیابی توده‌های گیاهان دارویی از مناطق مختلف، ارائه روش نوین بهینه‌سازی و به‌زراعی گیاهان دارویی توسط کاربرد تکنیکها و تیمارهای نوین، توسعه و ایجاد پایگاه اطلاعاتی و داده‌ای هرباریوم گیاهان دارویی کشور و تولید بذرهای معتبر گیاهان دارویی با ارائه شناسنامه کددار در گروه کشت و توسعه گیاهان دارویی انجام می‌پذیرد.
گروه بیوتکنولوژی گیاهان دارویی نیز فعالیت‌هایی در زمینه استفاده از روش‌های مختلف کشت بافت جهت حفظ و نگهداری ژرم پلاسم گیاهان دارویی، کاربرد در انتقال ژن، تولید متابولیت، باززایی مستقیم، تکثیر درون شیشه‌ای و ... ریزازدیادی و تکثیر گیاهان دارویی ارزشمند و مهم، تولید متابولیتهای ثانویه ارزشمند و مهم با استفاده از کشت سوسپانسیون، کشت ریشه‌های موئین، بیوراکتورها، شناسایی و بررسی تنوع ژنتیکی و مولکولی گونه‌های گیاهان دارویی ایران با استفاده از نشانگرهای مولکولی جهت شناسایی، تفکیک مولکولی و ارزیابی توانمندی ژنتیکی آنها برای استفاده در برنامه‌های اصلاحی انجام می‌شود.
همچنین بررسی تنوع سیتوژنتیکی توده‌های مختلف گیاهان دارویی کشور جهت شناسایی و طبقه‌بندی و تولید گیاهان با سطح پلوئیدی بالاتر بمنظور افزایش میزان ماده موثره، استفاده از تکنیکهای مختلف انتقال ژن و ایجاد گیاهان تراریخته به منظور افزایش متابولیتهای ثانویه، تولید متابولیتهای خاص و ایجاد مقاومتهای زیستی و غیرزیستی در گیاهان دارویی، استفاده از میکروارگانیسم‌های مفید جهت افزایش تولید متابولیتهای ثانویه با ارزش دارویی، تشکیل پژوهشکده بیوتکنولوژی گیاهان دارویی کشور، ایجاد دوره تحصیلات تکمیلی کارشناسی ارشد بیوتکنولوژی گیاهان دارویی، استفاده از تکنیکهای مختلف افزایش بیان ژن، کاهش بیان ژن، خاموشی ژن و ... جهت تولید متابولیتهای خاص و تولید انبوه مواد خاص درون گیاهان تراریخت جهت موارد خاص دارو و درمان Molecular farming) نیز در این گروه مد نظر قرار دارد.
همچنین جهاد دانشگاهی دارای یک مرکز خدمات تخصصی است که به تولید و تکثیر انواع بذر و نشاء گیاهان دارویی و معطر بمنظور ارائه به متقاضیان مربوطه، تولید و تکثیر انواع نهال‌های مثمر و غیر مثمر (ارقام مالینگ سیب، جی اف بادام، ارقام پربازده فندق، گردوی پیوندی، زیتون و...) و تولید و تکثیر انواع گونه‌های زینتی و دارویی به منظور توسعه فضاهای سبز شهری و جنگلی جهت ایجاد بستری مناسب جهت ارتقای فرهنگ مصرف گیاهان دارویی و فعالیت‌های آموزشی و تحقیقاتی می‌پردازد.
مرکز خدمات تخصصی پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی همچنین، احداث و راه‌اندازی پارک و باغ بوتانیک و نمونه گیاهان دارویی در چند نقطه از کشور باجاذبه توریستی، آموزشی-پژوهشی، کشت و تولید انواع گونه از ارقام تجاری پربازده گیاهان دارویی و معطر به منظور تامین مواد اولیه گیاهی جهت نیازهای بازارهای سنتی، صنعتی و صادراتی و همچنین تامین مواد اولیه گیاهی مورد نیاز واحدهای بسته‌بندی و صنعتی پژوهشکده گیاهان دارویی و سایر مراکز مرتبط با جهاد دانشگاهی را انجام می‌دهد.
تلاش برای تکثیر استاندارد گیاهان دارویی
کشت بافت و سلول گیاهی با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک از ارکان مهم فناوری زیستی و به عنوان یکی از علوم پیشرفته دنیا به شمار می‌رود و دریچه تازه‌ای پیش روی دانشمندان و محققان علوم زیستی گشوده است، به نحوی که در مقایسه با روش‌های اصلاح سنتی گیاهان، تسریع قابل ملاحظه‌ای در مدت زمان اجرای برنامه‌های اصلاحی به وجود آورده و امکان انجام تلاقی‌های بین جنسی را نیز فراهم کرده است.
در این روش گیاهان، در اتاق‌های کشت با دما و نور و شرایط کنترل شده با روش کشت بافت تکثیر می‌شوند. این پژوهشکده نیز با ایجاد اتاق کشت، گیاهان مورد نظر را از طریق کشت درون شیشه‌ای تکثیر می‌کند. در این اتاق گیاهان دارویی همچون به‌لیمو، سرخدار، گل محمدی، آلوئه‌ورا، استویا، شیرین بیان، آویشن و نعنا فلفلی تکثیر می‌شوند.
مطالعه در زمینه ژنوم گیاهان
به گزارش خبرنگار ایسنا، ژئومیکس، مطالعه ژن‌ها و عملکرد آنها و یکی از شاخه‌های علمی شناخته شده در حوزه زیست شناسی و ژنتیک است. این علم به مطالعه توارث یا انتقال صفات از نسلی به نسل دیگر می‌پردازد. ژن‌ها حامل دستورالعمل‌های لازم برای ساختن پروتئین‌ها هستند که به نوبه خود فعالیت‌های سلول و اعمال مختلف بدن را تعیین می‌کنند؛ از این رو در بروز صفات گوناگون نقش دارند.
دانشمندان در قالب حوزه جدیدی از علم با عنوان ژنومیکس به مطالعه این دستورالعمل‌های ژنتیکی پرداخته‌اند. این حوزه به مطالعه همه ژن‌های موجود در بدن یک ارگانیسم (ژنوم) و نیز تعامل این ژن‌ها با یکدیگر و با محیط اطراف آن می‌پردازد و ساختار و عملکرد ژنوم را مطالعه می‌کند. تمرکز این شاخه علمی بر مطالعه و تفسیر اطلاعات ژنتیکی یا همان ژنوم ارگانیسم است. در این راستا بخش ژئومیکس پژوهشکده گیاهان دارویی نیز در زمینه انتقال ژن‌های موثر در تولید متابولیتهای ثانویه (ترکیبات دارویی) بر روی گیاه خشخاش مطالعاتی را در دستور کار دارند.
ایجاد "هرباریوم" دیجیتالی برای ارائه اطلاعات سودمند"هرباریوم" یکی از مهمترین بانک‌های نگهداری گیاهان است که به محققان و پژوهشگران اجازه می‌دهد تا بدون لطمه به محیط طبیعی گیاهان، مواد گیاهی لازم در اختیار داشته باشند. هرباریوم، در واقع محلی است که در آن نمونه‌های خشک شده گیاهان به شیوه‌های علمی خاص نگهداری می‌شود. اهمیت هرباریوم‌ها به نسبت تعداد نمونه‌های موجود در آنها و وسعت مناطقی است که نمونه‌های گیاهی آن را در بردارد.
پژوهشکده گیاهان دارویی نیز با هدف جمع آوری، شناسایی و ایجاد بانک داده‌ها اقدام به راه‌اندازی هرباریوم گیاهان دارویی کرده است. این هرباریوم که سامانه‌ای پویا برای شناسایی گونه‌های بومی و غیر بومی است، با مساحتی بالغ بر 800 متر مربع و گنجایشی با حدود 40 هزار نمونه فعالیت خود را از خرداد 1385 آغاز کرد. در این هرباریوم هم اکنون بیش از 2 هزار و 500 نمونه گیاهی و حدود 500 گونه گیاهی وجود دارد و 40 تا 50 مورد آن گیاه بومی کشور است.
محققان این بخش ضمن رصد کردن رویشگاه‌های گیاهان دارویی ایران و جمع‌آوری و شناسایی آنها اقدام به مطالعات گیاه‌شناسی مردمی نیز می‌کنند؛ به این معنا که ضمن شناسایی گونه‌های گیاهی، با مراجعه به مردم اطلاعاتی در زمینه طب سنتی گیاهان دارویی منطقه کسب می‌کنند و به این ترتیب این داده‌ها که از نسلی به نسل دیگر بدون مکتوب شدن در منابعی، منتقل می‌شود، در یک بانک داده جمع‌آوری خواهد شد.
کشف و معرفی 6 گونه گیاهی جدید به دنیا از جمله فعالیت‌های عمده این هرباریوم است که از آن جمله می‌توان به کلماتیس ایرانی (Clematis Iranica)، لاتیروس الموتی (Lathyrus Alamutenisis) و فرولا کوه‌های هزار لاله (Ferula hezarlalehzarica) اشاره کرد. با توجه به وسعت اقدامات هرباریوم گیاهی، پژوهشکده گیاهان دارویی اقدام به ایجاد هرباریوم دیجیتالی کرده است که در آن اطلاعات مورد نیاز گیاهان عرضه می‌شود.
تولید نهال و نشاء استاندارد در پژوهشکده گیاهان دارویی
پژوهشکده گیاهان دارویی در بخش خدمات تخصصی با ایجاد گلخانه اقدام به تولید بذر و نهال 20 هزار گونه گیاهی استاندارد به منظور استخراج ماده موثره کرده است. به‌لیمو، گل محمدی، بادرنجبویه، آلوئه‌ورا، رزماری، لاوندر (اسطوخودوس)، گل راعی، آویشن، سرخدار، سنبل‌الطیب، نعنا فلفلی، مریم گلی، استویا و خارمریم از جمله گیاهانی هستند که نهال و نشاء آنها به صورت انبوه در بخش گلخانه پژوهشکده گیاهان دارویی تولید می‌شود. تولید نهال زیتون و عصاره‌گیری از برگ آن از دیگر اقدامات این بخش است. عصاره برگ زیتون کاهش‌دهنده قند خون است.
مرکز خدمات تخصصی تولید فرآورده‌های دارویی و معطر گیاهی
تولید دمنوش‌ها، قرص، کپسول و شربت‌ها با منشا گیاهی از جمله فعالیت‌های مرکز خدمات تخصصی تولید فرآورده‌های دارویی و معطر گیاهی پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی است. محققان این بخش موفق به تولید 38 قلم دمنوش گیاهی شدند که به بازار عرضه شده است.
رونمایی از اولین داروی گیاهی درمان آلزایمر جهان
رونمایی و افتتاح خط تولید داروی «ملیتروپیک» که اولین داروی گیاهی ضد آلزایمر جهان است از دیگر فعالیت های انجام شده در پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی است که مطالعه این دارو بر روی 42 بیمار مبتلا به آلزایمر خفیف تا متوسط در سنین بین 65 تا 80 سال انجام شد و در جهان 4 نمونه داروی ضد آلزایمر وجود دارد که همه آنها شیمیایی است. تحقیقات این دارو از سال 83 با مشارکت یک تیم 8 نفره از دانشمندان ایرانی در حوزه‌های مختلف آغاز شده است و برنامه‌ریزی برای تولید ماهانه 50 هزار جعبه محتوی 30 کپسول از این دارو انجام شده است.
کسب مقام نخست گروه پژوهشی کشت و توسعه گیاهان دارویی
همچنین در سال گذشته در بین گروه‌های تخصصی پژوهشی کشاورزی و منابع طبیعی، گروه پژوهشی کشت و توسعه گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی موفق به کسب مقام نخست شد. بدین ترتیب که از سوی اداره کل برنامه‌ریزی و توسعه معاونت پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی با موضوع اعلام نتایج ارزشیابی عملکرد گروه‌های پژوهشی در سال 1393، گروه پژوهشی کشت و توسعه گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی موفق به کسب مقام نخست در بین گروه‌های تخصصی پژوهشی کشاورزی و منابع طبیعی شد.
