مقدمه:
ذرت از جمله گیاهانی است که مورد توجه خاص دامداران منطقه بوده است. خصوصاً پس از پیدایش ارقام هیبرید با عملکرد بالا و کیفیت مطلوب، بسیاری از مؤسسه های تحقیقاتی در سراسر دنیا روی این محصول با ارزش سرمایه گذاری وفعالیت های مؤثری انجام داده اند که به موفقیّت های چشمگیری نیز دست یافته اند.
ذرت بعد از گندم و برنج سومین محصول زراعی دنیا ازنظر سطح زیر کشت و دومین محصول بعد از گندم از نظر میزان تولید است. که علاوه بر تامین دانه و علوفه ای مورد نیاز مرغداری ها و دامداری ها درصنعت غذایی، شیمیایی و دارویی نیز از اهمیت ویژه ای برخورداراست.
مشخصات گیاهشناسی:
1. ریشه:
ذرت دارای ریشه افشان می باشد و این ریشه ها از هر طرف گسترش یافته و مواد غذایی لازم گیاه را تأمین می نمایند. در غالب واریته ها چهار ریشه از جوانب بذر به اطراف گسترش یافته و تا آخر عمر گیاه فعال هستند و بقیه ریشه ها از گره ای که پایین تر از سطح زمین بوجود آمده، توسعه می یابند. این ریشه ها بسته به رطوبت زمین ممکن است کوتاه تر و یا اگر زمین خشک باشد، طولانی تر به اطراف گسترش یابند. بعد از آن بطور عمقی در خاک فرو می روند. توسعه ریشه در این موقع بستگی زیادی به سبکی یا سنگینی خاک و حاصلخیزی آن دارد و به هر صورت در بعضی از خاک های مناسب، عمق این ریشه ها را تا 2/5 متر دیده اند. سرعت گسترش ریشه در ذرّت خیلی زیاد است. بطوریکه در مدت چهار هفته تا 60 سانتی متر در اطراف ساقه توسعه می یابد. بدیهی است در خاک های نامساعد و سنگین توسعه و گسترش ریشه به مقدار زیادی تقلیل می یابد.
2. ساقه:
ساقه ذرت معمولاًبه ارتفاع 2 تا 3 متر می رسد ولی در بعضی از انواع زودرس به ارتفاع 90 سانتی متر و در برخی تا 50 سانتی متر (پاپ کورن) و کمتر ارتفاع دارد. درمناطق حاره و نیمه حاره امکان دارد بلندی ساقه ذرت تا 6 یا 7 متر و قطر ساقه آن به 3 تا 4 سانتی متر برسد. ساقه ذرت بطور معمول 14 گره دارد ولی این گره های ساقه را بعضی اوقات از 8 تا 21 گره هم شمارش کرده اند. میان گره های ذرت معمولاً در نزدیکی زمین کوتاه و هرچه ارتفاع نبات بیشتر می شود زیاد تر می گردد.
3. برگ:
تعداد برگ های ذرّت 8 تا 48 عدد است که حد متوسّط آن را بین 12 تا 18 می گیرند. انواع زود رس آن برگ های کم تری دارند. در صورتی که انواع دیر رس دارای برگ های بیشتری هستند. طول برگ های آن از 30 سانتی متر تا 150 سانتی متر و عرض آن نیز تا 15 سانتی متر رسیده است. در بعضی واریته ها استعداد زیادی برای روییدن جوانه های جانبی دارد و وضع رویش آن ها هم بستگی به واریته ذرت دارد.
4. گل و تلقیح:
ذرت به علت بی مانند بودن گل آذین در میان تمام غلات مشخص و متمایز است. گل آذین انتهایی ذرت در انتهای ساقه قرار دارد و کاملاً شاخه شاخه و به آسانی قبل گل کردن تشخیص داده می شود و گل آذین نر ذرت تا 5 میلیون گرده (بسته به گونه ی ذرت) برای تلقیح به وجود می آورد. گل آذین ماده از لابلای برگ هایی که بعداً بلال در میان آن به وجود می آید بیرون آمده و به صورت یک دسته رشته های ابریشمین مرطوب و چسبنده می باشند که گرده های نر از قسمت بالا به علت تکان خوردن یا وزش باد و یا سنگینی وزن خود بر روی آن می ریزد و به علت چسبندگی در همان جا قرار گرفته دانه های بلال را بارور کرده و تشکیل دانه می دهند. رطوبت کافی چه در هوا و چه در خاک برای گیاه در این موقع حساس است و خشک بودن زمین، دوره نگهداری گل آذین را کم کرده و نیز دانه بستن را در بلال تقلیل می دهد. همچنین اگر رطوبت نسبی هوا خشک باشد همین خطر را دارد و این دو عامل اگر همزمان با هم باشند اثرات نامطلوبی در دانه بستن و تولید محصول خواهند داشت. اگر گرمای هوا در این موقع در حدود 32 درجه سانتی گراد یا بالاتر باشد وضع نامساعدی به وجود می آید که دانه بندی ذرت را خیلی پایین می آورد.
اکولوژی ذرت:
1. حرارت:
ذرت یک گیاه گرم سیری است که درطول دوره رشد احتیاج زیادی به حرارت دارد. در موقع جوانه زنی درجه حرارت خاک بخصوص قسمت سطحی (5 سانتی متری نزدیک سطح زمین) باید حدود 10درجه سانتی گراد باشد. مناسب ترین درجه حرارت در طول دوره رشد ذرت 30-20 درجه سانتی گراد است. افزایش درجه حرارت محیط بیش از 35 درجه سانتی گراد، چنانچه مصادف با زمان گل دادن باشد موجب عدم تلقیح می شود.
2. طول روز و فتوپریود:
پراکنش تشعشع در داخل اجتماع گیاهی با قابلیت عبور نور از برگ، وضع قرار گرفتن برگ ها (زاویه برگ ها با ساقه) تراکم و ارتفاع گیاهان و نیز زاویه تابش نور خورشید مرتبط می باشد. با افزایش سن برگ، قابلیت عبور نور از آن به مقدار کمی کاهش می یابد.
3. رطوبت:
ذرت در دوران رشدی خود به آب نسبتاً زیادی نیاز دارد. کمبود آب یکی از عوامل محدود کننده کشت گیاه بشمار می رود. بطور کلی در طول 45 روز اول رشد ذرت بین صفر تا 3/8 میلی‌متر و در طول گرده افشانی 9 میلی‌متر در روز، بعد از گرده افشانی 13 میلی‌متر در روز مصرف آب دارد. آب مورد نیاز ذرت 600-400 میلی‌متر در کل دوره رشد و نمو است.
4. خاک:
ذرت در اراضی با خاک های لومی که بحد کافی نرم، عمیق، بدون زه و و غنی از آهک و هوموس باشد، بهترین رشد را دارد. PH بین 7/5-6/5 برای ذرت مناسب می باشد. زمین های خیلی سبک و خیلی سنگین برای کشت ذرت مناسب نیستند.
5. مراحل فنولوژی رشد:
عملکرد یک گیاه توسط فتوسنتز و رشد و نمو آن شکل می گیرد. اثر عوامل دیگر مثل عناصر معدنی و رژیم آبیاری به مقدار تاثیر آن بر فرایندهای فیزیولوژیکی بستگی دارد. حصول عملکرد بالا به سطح مطلوبی از عوامل مختلف تکنیکی و فنی کشاورزی و دسترسی به هیبریدهائی پرمحصول، زمان بندی و بکارگیری صحیح نهاده‌ها بستگی دارد.
تناوب زراعی:
اصولاً کشت متوالی یک گیاه موجب کاهش محصول می گردد. ذرت نیز از این شرایط مستثنی نیست و برای دستیابی به عملکرد مطلوب نیاز به برنامه ریزی صحیح و اصولی در امر تناوب می باشد. گیاهانی که در تناوب با ذرت قرار می گیرند باید ضمن تامین نمودن حاصلخیزی خاک، در کنترل و یا حداقل جلوگیری از افزایش آفات، بیماری ها و علفهای هرز نیز مؤثر باشند. گردش زراعی مناسب در منطقه میانه به قرار زیر برای تولید ذرت مناسب می باشد:
مثال. یونجه 3 تا 5 ساله، ذرت، گندم یا جو در مناطقی که دامپروری وجود داشته باشد.
تهیه زمین:
عملیات تهیه زمین شامل شخم، دیسک، درصورت نیاز استفاده از لولر (ماله)، کودپاش و نهرکن است که زمان و نحوه اجرای آن بستگی به محصول قبل از کشت ذرت و نوع کشت فعلی (بهاره یا تابستانه) دارد.
چنانچه نوع کشت تابستانه بعد از برداشت گندم و جو باشد، فرصت زمانی برای تهیه زمین خصوصاً در قطعات مربوط به برداشت گندم در مناطق سرد و معتدل شهرستان که امکان سرمای زودرس پاییزه وجود دارد محدود است و هرگونه تاخیر در تهیه زمین امکان مواجه شدن با سرما و خسارت وارده زیاد می شود. بعد از آماده کردن یک بستر نرم و مناسب، باید بذر ذرت با تراکم موردنیاز در عمق مناسب قرار گیرد. بذرکارهای پنوماتیک که با نیروی مکش کار می کنند نسبت به سایر بذرکارهای موجود موفق ترعمل می کنند و قادرند با کشت یکنواخت و منظم بذرها بر اساس فواصل تنظیم شده، فضای رویش کافی را برای هر بذر فراهم سازند.
تاریخ کاشت:
دمای مناسب برای جوانه زدن بذر ذرت 18 درجه سانتی گراد است و در دمای پایین تر از 12/8 درجه سانتی گراد جوانه زدن بذر به کندی صورت می گیرد و حداقل درجه حرارت برای جوانه زدن بین 9 تا 10 درجه سانتی گراد است. همچنین درجه حرارت در زمان گرده افشانی باید کمتر از 35 درجه سانتی گراد باشد. در شهرستان میانه بعد از اوایل اردیبهشت می توان کشت ذرت را شروع کرد.
نیاز غذایی:
الف: کودهای شیمیایی:
ذرت در خاک های آهکی با بافت لومی، عمق کافی، نفوذ پذیری مناسب و دارای مواد آلی کافی (1 تا 2 درصد) بیشترین عملکرد را دارد. خاک های خیلی سنگین برای کشت ذرت مناسب نیستند. این نوع زمین ها را برای کشت ذرت باید بوسیله کودهای حیوانی و سبز اصلاح کرد. زمین های رسی و آهکی و نیز زمین های رسی شنی که عمق کافی داشته باشند برای کشت این گیاه مناسب اند. ذرت در خاک هایی که PH آنها بین 6 تا 7 باشد بخوبی رشد و نمو می کند و محصول قابل توجهی عاید می گردد.
مصرف مواد غذایی بویژه ازت و فسفر بوسیله گیاه ذرت در مقایسه با سایر گیاهان زراعی در سطح بالاتری قراردارد. زراعت ذرت در زمین های حاصلخیز و پرقوت محصول مناسبی می دهد. درحالی که در اراضی فقیر و پست موفقیت چندانی ندارد، لذا این نکته در انتخاب محل کشت ذرت باید مورد توجه قرار گیرد. متوسط برداشت ازت (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K) از خاک توسط این محصول بترتیب 200، 80 و 160 کیلوگرم در هکتار است.
طی پژوهش های وسیع انجام شده در کشور مشخص شده است که در طول 25 روز اول رشد گیاه ، تنها 8 درصد ازت مورد نیاز برداشت می شود. 35 درصد ازت در فاصله 26 تا 50 روزگی و 31 درصد در فاصله 51 تا 75 روزگی، 20 درصد در فاصله 76 تا 100 روزگی و بالاخره 6 درصد بعد از این مدت قابل استفاده است. بنابراین مقدار مصرف کود ازته با توجه به میزان نیاز هر مرحله زمانی تعیین می گردد. متوسط کود ازته از نوع اوره برای ذرت علوفه ای 350 کیلوگرم است و اگر از نوع نیترات آمونیم باشد مقدار آن تقریباً دو برابر اوره مورد نیاز است. بدیهی است تعیین مقدار دقیق مصرف باید براساس تجزیه خاک باشد. با توجه به اینکه مصرف ازت بوسیله گیاه بتدریج صورت می گیرد بنابراین کودهای ازته را باید در دو یا چند نوبت، بخشی از آن قبل از کاشت و بقیه بصورت سرک به خاک اضافه گردد. در خاک های سبک و شنی تعداد این دفعات بیشتر از سایر خاک ها می باشد. بعلاوه نحوه آبیاری مزرعه مؤثرترین عامل در راندمان کودهای ازته است.
نیاز ذرت به فسفر کمتر از ازت تقریباً یک پنجم که مقدار دقیق مصرف باید براساس تجزیه خاک باشد. کود فسفره باید همراه با کاشت مصرف شود و بهترین شیوه مصرف کود فسفره در زراعت ذرت، در زیر و کنار دانه های کاشته شده است. با توجه به اینکه کود سوپر فسفات تریپل ارزانتر از فسفات آمونیم است، پیشنهاد می شود از سوپر فسفات تریپل استفاده شود. مقدار آن در میانه حدوداً 100- 150 کیلوگرم در هکتار توصیه می شود.
مصرف کود پتاسه مورد نیاز 100 کیلوگرم در هکتار توصیه می شود بصورت سرک به جزء در خاک های نسبتاً سبک توصیه نمی شود. در اینگونه خاک ها می توان کود پتاسه مورد نیاز برآورد شده را همراه با کود سرک ازته که از کود کلروپتاسیم استفاده می شود تهیه و مصرف نمود.
ذرت علاوه بر N.P.K به مقادیر کافی از مواد غذایی ثانویه (کلسیم، منیزیم، گوگرد) و ریز مغذی های Cl ،Mn ،Fe Cu ،B ،Zn نیاز دارد که بر اساس تجزیه خاک و نیاز گیاه تعیین می گردد.
ب: کودهای آلی:
کودهای آلی (حیوانی و کمپوست) باعث اصلاح خواص فیزیکی، شیمیایی و بهبود فعالیت بیولوژیکی خاک می شود. این دسته از کودها در کوتاه مدت بخشی از مواد غذایی مورد نیاز ذرت را تامین می کنند و در دراز مدت باعث بهبود ساختمان خاک، تهویه خاک و همچنین افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک می شوند. بنابراین مصرف 30 تا 40 تن کود حیوانی پوسیده یا کمپوست درهکتار قبل از کاشت، 2 تا 3 سال یک بار برای افزایش عملکرد ذرت توصیه می شود.
