شال دم (Stipa barbata Michx) یکی از علوفههای گرامینه ویژهی نواحی استپی یا جلگهای است که دارای رشد کپهای و انبوه، ریشه های قوی و ساقه های راست و برگ های باریک و نسبتا راست میباشد و شاخ و برگ آن چندان خوشخوراک نیست. اصولا این گیاه را نمیتوان یک نبات علوفه ای واقعی بشمار آورد ولی به عنوان تثبیت خاک میتوان از آن استفاده نمود. در حقیقت گیاه گرامینه (تیرهی گندمیان) دائمی فوق در مساحت وسیعی از نواحی جلگه ای و نیمجلگهای خاورمیانه رشد میکند و نه تنها چرا میشود بلکه در اثر چرای مفرط در حال از بین رفتن می باشد. امروزه میتوان آنرا در پناهگاه دامنههای مخروبه یا در حاشیه جاده ها مشاهده نمود.
از گونهی شال دم، انواع مختلف زیرگونه - واریته و اکوتیپ در کشورهای مدیترانه و خاور میانه تا مرکز آسیا حتی در اراضی هم سطح دریا و تا ارتفاعات زیاد رشد و نمو میکند. انهدام و ویرانی جنگلها و خرابی مراتع طبیعی امکان رشد و توسعهی آنرا در نواحی مرطوب فراهم نموده است. شال دم در تمام نقاط ایران باستثنای دشت خوزستان، ( از مناطق پست دشتهای بلوچستان و نواحی خشک صحرائی مرکزی تا کنارههای دریای مازندران یافت میشود.
شال دم Stipa barbata
شال دم (Stipa barbata) گونهای است که دارای دامنه پراکندگی زیادی میباشد و با انواع خاکها بجز خاکهای شور و شنهای متحرک سازگاری دارد. بعضی اکوتیپهای آن ۱۰۰ میلیمتر بارندگی سالیانه و برخی دیگر بیش از ۱۰۰۰ میلیمتر بارندگی را تحمل مینمایند. بعضی در اراضی هم سطح دریا (مغان) و عدهای دیگر در ارتفاعات بیش از ۱۵۰۰ متر (زاگرس و البرز) و گاهی نیز ۴۰۰۰ متر در کوههای خشک جنوب شرقی رشد میکنند.
گونهی شال مرجی (Stipa lagascae) دارای سطح انتشار محدودتر از شال دم است. این گیاه به ویژه با آب و هوای نیمه جلگه ای و کوهستانی سازگاری دارد. Stipa orientalis گونه ای است که کمتر در کوهستانها عمل میآید و در شمال ایران متمرکز میباشد. در کنارههای دریای خزر گونه های ویژه مدیترانهای این گیاه مانند Stipa bromoides که خوشخوراکتر از سایر انواع فوق است یافت شده و در ارتفاعات ۲۰۰ تا ۲۰۰۰ متری دامنه های ملایم جنگلی به میزان فراوانی رشد و نمو مینماید.
انواع شال دم را میتوان به خوبی در مناطق وسیع جلگهای و نیم جلگهای ایران واکاوی نمود و از آن در خاکهای فقیر جهت جلوگیری از فرسایش استفاده کرد. متاسفانه بذر این گیاه بهسهولت جوانه نمیزند؛ بعلاوه در برابر آبیاری تحمل ندارد و تکثیر آن بهوسیلهی کلن خیلی مشکل میباشد. هنگام کاشت و یا بذر پاشی باید توجه داشت که ممکن است بذرها در سال دوم کشت جوانه بزنند.
