1398/8/30 1298

علت اصلی توجه به عناصر کم‌مصرف پیدایش کمبودی است که درنتیجه‌ی برداشت بیشتر این عناصر و عدم افزایش آنها به خاک حاصل شده است. مقدار برداشت عناصر کم‌مصرف، به علت برداشت بیشتر محصول از زمین که با کاشت واریته‌های اصلاح شده، مصرف کودهای شیمیایی بسیار زیاد است و همگام با پیشرفت بیشتر کشاورزی هر روز مقدار بیشتری عناصر کم مصرف از خاک خارج خواهند شد.

اهمیت عناصر کم مصرف و علائم کمبود آنها در گیاهان زراعی و درختان میوه

توجه دانشمندان و کشاورزان به اهمیت و ارزش عناصر کم‌مصرف روزبه‌روز بیشتر می‌شود. علل این ازدیاد توجه، بسیار است و بعضی از آنها امکان دارد اهمیت منطقه‌ای داشته باشند. به‌طور کلی می‌توان گفت که علت اصلی توجه به عناصر کم‌مصرف پیدایش کمبود و بروز مسائل جدیدی است که درنتیجه‌ی برداشت بیشتر این عناصر و عدم افزایش آنها به خاک حاصل شده است. مقدار برداشت عناصر مغذی، بخصوص عناصر کم‌مصرف، به علت برداشت بیشتر محصول از زمین که با کاشت واریته‌های اصلاح شده، مصرف کودهای شیمیایی و مدیریت بهتر حاصل شده است بسیار زیاد است و همگام با پیشرفت بیشتر کشاورزی هر روز مقدار بیشتری عناصر کم مصرف از خاک خارج خواهند شد.

در مقابل در برنامه‌های کودپاشی نه‌تنها جبران این برداشت عظیم عناصر کم‌مصرف را در نظر نگرفته‌اند، بلکه با مصرف کودهای خالص مانند سوپر فسفات تربیل به جای کود غنی از عناصر کم مصرف سوپرفسفات ساده، و از اوره به جای کود دامی مقدار کمی از این عناصر که در برنامه‌های کودپاشی پیشین به خاک افزوده می‌شد نیز قطع گردیده است. گیاهان پربار، این هدایای علم اصلاح نباتات، دارای معایبی هم هستند؛ از جمله اینکه نسبت به شرایط خاک حساسیت نشان می‌دهند. احتیاج به مواد غذایی فراوان دارند ولی خود قادر به جذب آنها از خاک‌های متوسط نیستند. این گیاهان معمولا در مقابل کمبودها حساس‌تر هستند و بیشتر از گیاهان بومی به کمبود عناصر کم مصرف دچار می‌شوند. در ضمن علم ما درباره‌ی عناصر کم‌مصرف بیشتر شده و فوائد و مسائل آنها را بهتر می‌بینیم.

آهن
کمبود آهن که موجب بروز رنگ‌پریدگی خاصی به اسم زردی (Chlorosis) می‌شود، در بیشتر خاک‌های ایران و بر روی گیاهان متعددی مشاهده شده است. خسارت آن در درختان میوه و گیاهان زینتی نواحی خشک عمده می‌باشد. پراکندگی کمبود آهن با پراکندگی درختان میوه مطابقت دارد؛ خراسان، اصفهان، کرج و آذربایجان مراکز شدت کمبود آهن هستند. قابلیت جذب آهن در خاک‌های تحت تاثیر PH قلیایی، با عدم تهویه کافی و مقدار زیاد یون بی‌کربنات و فاقد مواد آلی کافی، به شدت کاهش می‌یابد و در این شرایط کمبود آهن ظاهر می‌شود. در مقابل تهویه مناسب خاک، افزایش کودهای سبز و آلی، عدم مصرف آب های حاوی بی‌کربنات و مصرف کودهای آهن موجب افزایش محلولیت آهن خاک می‌شوند.

علائم کمبود آهن بیشتر در درختان میوه مشاهده شده است. کمبود این عناصر را در غلات حتی در خاک‌های آهکی و گچی نیز مشاهده نکرده‌اند. به نظر می‌رسد که این گیاهان نسبت به کمبود آهن مقاوم باشند. علامت اصلی کمبود آهن زردی یا کلروز است این زردی معمولا در برگ‌های جوان دیده می‌شود و بعدا به تمام برگ‌های درخت سرایت می‌کند. رنگ‌پریدگی معمولا بین رگبرگ‌ها بوده و خود رگبرگ‌ها سبز باقی مانده و مانند شبکه‌ی سبزی در زمینه‌ی زرد به‌نظر می‌رسند. در بعضی گیاهان مانند گلابی برگ ها اصولا سفیدرنگ می‌شوند و رگبرگ ها نیز از کلروز در امان نخواهند بود. در مواقع شدت کمبود،‌ حاشیه‌ی برگ ها ممکن است سوخته شود ولی این حالت به‌ندرت اتفاق می‌افتد.

روی
کمبود روی و عوارض آن در خاک‌های ایران، چه آهکی و چه خنثی یا کمی اسیدی مشاهده شده است. خسارت شدیدی از کمبود روی در کلیه‌ی درختان میوه به‌خصوص سیب، گلابی و هلو در کلیه‌ی استان‌های میوه‌خیز ایران ثبت شده است. مرکبات جنوب با شدتی خیلی بیشتر از مرکبات شمال به آن مبتلا هستند. در گیاهان زینتی نیز علائم کمبود به‌کرات دیده شده است. علت بروز کمبود روی در ایران عبارت‌است از: فقیر بودن خاک‌ از کانی‌های حاوی روی؛ وجود PH قلیایی و مقدار زیادی کربنات کلسیم؛ مرده بودن خاک مانند وضعیت خاک‌ها پس از تسطیح که فاقد باکتری‌ها و مواد آلی مفید هستند؛ و وجود مقدار زیاد فسفر و ازت در خاک.

در اثر کمبود روی در درختان میوه، ابتدا رنگ برگ‌ها کمی زرد می‌شود و رنگ برگ های انتهایی شاخه در مقایسه با سایر برگ های درخت کمی روشن‌تر جلوه می‌نمایند. فاصله میان‌گره در انتهای شاخه‌های جوان کم شده و برگ هایی که از این جوانه‌ها بیرون می‌آیند باریک، نازک و روشن تا سفید هستند. گاهی یک یا چند برگ بزرگ نیز ظاهر می‌شود. جوانه‌های برگی بقیه‌ی شاخه باد کرده ولی باز نمی‌شوند، و گاه یکی دو برگ در پایین شاخه ظاهر می‌شوند. این مجموعه به شاخه‌ها یک حالت مشعلی و لختی خاصی می‌دهد که با نگاه اول می‌توان آن را به کمبود روی نسبت داد. در هلو این علائم چنان ممکن است شدید شود که تمام سرشاخه‌ها لخت شوند. در باغات سیب کرج نیز این علائم به خوبی دیده می‌شوند. در گلابی این علائم خفیف‌تر خواهد بود. در مرکبات برگ‌ها کشیده و ابلقی می‌شوند و سرشاخه‌ها ممکن است خشک شوند.

خسارت عمده با ریختن میوه ها و شدیدترین حالت با به‌اندازه‌ی گردو شدن سیب خود را نشان می‌دهد. در این هنگام ممکن است تا ۸۰درصد محصول از بین برود. در مرکبات کمبود روی با پوست کلفت شدن و ضخیم شدن سفیده و غیر قابل فروش شدن میوه مشخص می‌گردد. در ایران کمبود روی بغیر از پنبه، چغندرقند، ذرت و جالیزه‌ها روی محصولات صحرایی دیگری مشاهده نشده است. ولی با پاشیدن کودهای روی‌دار بر برگ‌های چغندر قندی که علائم کمبود نشان نمی‌داده، بهبود در کیفیت نمو گیاه مشاهده شده است.

بُر
در بین کمبود عناصر کم‌مصرف معمولا کمبود بُر پس از آهن و روی بزرگترین خسارت را به گیاهان کشت شده توسط انسان وارد می‌سازد ولی در گیاهانی چون چغندر قند، صدمه‌ی آن از تمام عناصر کم‌مصرف دیگر بیشتر است. گیاهانی چون کلم، کرفس، چغندر قند، درختان سیب، گلابی و مرکبات بیشتر از سایر گیاهان در ایران دچار کمبود بُر می‌شوند. شرایطی که قابلیت جذب بُر را در خاک محدود می‌سازند عبارت‌اند از: فقر خاک‌ از کانی‌های بُردار مانند تورمالین و بوراکس؛ PH زیاد و رسوب بر به صورت بورات کلسیم؛ تثبیت بُر در رس‌ها، مواد آلی و هیدروکسیدها؛ و سرانجام خشک و مرطوب شدن متناوب خاک.

اولین علائم کمبود بُر مدت‌ها قبل از پیدایش علائم ظاهری در درون گیاه و در سلول‌ها پیدا می‌شود. بدین معنی که سلول‌های تقسیم‌شده قادر به جدا شدن از هم نیستند و دیواره‌های سلولی تجزیه و پوسیده می‌شوند. مرحله‌ی بعدی کمبود بر سیاه شدن جوانه‌های روینده و بافت‌های مریستمی و کم‌شدن رشد و فاصله‌ی میان گره‌هاست. وقتی کمبود بُر شدید شود زرد شدن رنگ، خشکی گل ها و بدشکلی میوه و نهایتا مرگ گیاه مشاهده می‌شود. کمبود بُر علاوه بر اختلالات گفته شده اغلب موجب تجزیه‌ی سلولی بافت‌های پارانشیمی و تغییر رنگ و فساد سلول‌ها می‌شود. این ضایعات منجر به بروز علائمی مانند آبگز شدن انساج، تشکیل بافت‌های قهوه‌ای یا چوب پنبه‌ای، پوسیدگی، سیاه و قهوه‌ای شدن داخل غده می‌شود.

در چغندر قند کمبود بُر موجب بدشکلی و شکنندگی دمبرگ‌ها می‌شود؛ رگبرگ میانی و دمبرگ شکاف بر می‌دارد و برگ پلاسیده و زرد می‌شود. بعدا جوانه‌های انتهایی مرده و لکه‌ی سیاهی روی تاج ریشه پیدا می‌شود و با نفوذ به داخل ریشه به شکل عدد ۷ در آن نمایان می‌گردد. محتویات ریشه در این منطقه پوسیده و لزج می‌گردند. در گیاهان ریشه‌ای دیگر نیز این علائم مشاهده می‌شود. در سیب جوانه‌های انتهایی می‌میرند و بعدا جوانه‌های متعددی در قسمت پایین آنها می‌رویند و شاخه‌ها به‌صورت توده‌ای و نازک در می‌آیند. میوه‌ها قبل از رسیدن می‌ریزند. در زیر پوست میوه‌، لکه‌های آبگز، قهوه‌ای و چوب پنبه‌ای مشاهده می‌شود. گوشت میوه تلخ، بدمزه و پوک می‌شود. در مرکبات ابتدا لکه‌های آبگز روی برگ های جوان ظاهر می‌شود که بعدا قهوه‌ای یا خشک می‌شود. رگبرگ ها ضخیم و شکاف‌دارند. میوه ها کوچک و چروکیده هستند و ماده‌ی صمغ مانندی در داخل آنها جمع می‌شود. پوست میوه سخت و سفیده ضخیم است.

منگنز، مس و مولیبدن
در ایران کمبود شدید منگنز، مس و مولیبدن مشاهده نشده است. در گیاهان زینتی و درختان میوه و مرکبات کمبود منگنز و مس به صورت خفیف و در شرایط خاصی بروز می‌کند. کمبود منگنز بیشتر همراه کمبود آهن و روی در مرکبات دیده می‌شود. در گلخانه‌ها کمبود منگنز و مس بیشتر دیده می‌شود ولی به هر حال اهمیت اقتصادی زیادی ندارد. مشاهده‌ی کمبود مولیبدن نه‌تنها در ایران عادی نیست بلکه در کشورهای دیگر دنیا نیز به ندرت مشاهده شده است؛ به جز در استرالیا که از وقتی علت عدم باروری چراگاه‌های عظیم آن کشور، در سال ۱۹۵۴ به کمبود مولیبدن نسبت داده شده، تا کنون میلیاردها دلار، از مصرف مقدار جزئی کودهای مولیبدن‌دار عاید شرکت‌های تولید کننده‌ی آنها شده است.

در بسیاری از خاک‌های ایران گره‌بندی بقولات دچار اشکال می‌شود، و به نظر می‌رسد که کمبود مولیبدن در این خاک‌ها عامل اساسی باشد. مولیبدنم به صورت یک عنصر فعال‌کننده‌ی تثبیت ازت مورد نیاز است. این عنصر برای زندگی تمام تثبیت‌کننده‌های ازت غیر همزیستی و تا حدودی نیز برای تثبیت ازت همزیستی و برای تحلیل نیترات در تمام موجوداتی که قادرند از این شکل ازت استفاده کنند ضروری شناخته شده است. کمبود مس در چند مورد اتفاقی در مرکبات شمال ایران مشاهده شده است که بعدا نیز با مصرف قارچکش ها که محتوی مقداری مس هستند بکلی معالجه شده است.

مقاله اختصاصی گروه تدوین محتوای اگرونیک
استفاده از این مطلب و انتشار آن، با ذکر نام اگرونیک و درج لینک www.agronic.ir بلامانع می باشد.

منبع

حاصلخیزی خاک/ علی‌اکبر سالاردینی

کلیدواژه: