Gleditschia caspica
caspian Honey locust
Caesalpinaceae
لیلکی از جمله گیاهان بومی جنگل‌های شمال ایران و به طور ویژه گیلان و مازندران می‌باشد و بیشتر در جنگل‌های پست و پایین‌تر از ارتفاع ۵۰۰ متر رشد می‌کند. برگ‌هایی شانه‌ای با حدود ۱۲ - ۲۰ برگچه دارد و میوه‌هایش به شکل غلاف‌هایی کشیده و چرمی هستند. لیلکی درختی خزان‌کننده است و دارای خارهای خارق‌العاده و طویلی می‌باشد که گاه طول آنها به ۲۰ سانتیمتر و یا بیشتر می‌رسد و تمام تنه و شاخه‌ها را می‌پوشاند. این خارها می‌توانند از این درخت در مقابل خورده شدن شاخ و برگش توسط حیوانات گیاه‌خوار در جنگل و دام‌های روستا‌ئیان جلوگیری کند. این درخت در زیرخانواده‌ی Caesalpinioideae از تیره‌ی پروانه‌آسا ها یا باقلائیان قرار می‌گیرد. کائسالپینیا در واقع همان ابریشم مصری می‌باشد که گیاهی مقاوم به خشکی بوده و در ایران در حاشیه خیابان‌ها و فضاهای سبز کاشته می‌شود. در شمال کشور درخت لیلکی را به نام‌های محلی دیگری چون لالکی، للکی، لیلک، للک، لک و کرات هم می‌شناسند. چوب این درخت سخت و مورد استفاده‌ی روستاییان و یا صنایع می‌باشد. محلی‌ها از میوه و برگ‌های لیلکی هم جهت تغذیه‌ی دام‌ها استفاده می‌کنند.
ظاهرا این درخت دارای صمغ شیرینی است که موجب شده به انگلیسی به آن نام Honey locust یا اقاقیای عسلی را بدهند. می‌گویند ایرانیان از دوره‌ی باستان به گردآوری این صمغ می‌پرداخته‌اند چنانچه کورتیوس روفوس رومی در کتاب اسکندرنامه‌اش از درخت Honey locust نام می‌برد و می‌گوید ایرانیان در دوره‌ی اسکندر شیره‌ی آنرا که گاز یا گز (Gaz) می‌نامیده‌اند جمع‌آوری کرده و از آن شیرینی‌ای به نام «بندر گز» یا «بندر شاه» (Bandar-i-shah) درست می‌کرده‌اند.* (نمی‌دانم نام بندر گز که شهری است در استان گلستان ربطی به این نام دارد یا خیر). به هر حال من نتوانستم منبعی فارسی برای اثبات این ادعا پیدا کنم.
واریته ای از لیلکی آمریکایی
لیلکی آمریکایی (Gleditschia triacanthos)
Honey locust
درختی است خزان‌کننده و بلند قامت با ارتفاعی تا ۳۵ متر و تاجی گسترده. پوست تنه به رنگ خاکستری تیره است که بعدا به صورت ورقه‌هایی از تنه جدا می‌شوند. معمولا دارای خارهایی سه‌شاخه و طویل بر روی تنه و شاخه‌ها می‌باشد اما واریته‌هایی از آن نیز وجود دارد که فاقد خار هستند. برگ‌های این گیاه به‌صورت مرکب بر روی شاخه‌ها قرار گرفته و مانند بسیاری از درختان خانواده‌ی پروانه‌آساها مرکب و شانه‌ای می‌باشند. هر برگ از حدود ۳۰ برگچه کوچک و تخم‌مرغی شکل تشکیل شده و مجموعا تا ۲۵ سانتیمتر طول دارد. گل های خوشه‌ای این درخت با رنگی متمایل به سبز ، هرمافرودیت یا دوجنسی هستند و معمولا در خرداد ماه ظاهر می‌شوند. میوه‌ی لیلکی آمریکایی به شکل غلاف و با طولی در حدود ۲۰ سانتیمتر با تعداد زیادی بذر لوبیا شکل می‌باشد.
درخت لیلکی آمریکایی آنچنان که از نامش برمی‌آید بومی آمریکای شمالی و ایالات گرمتر کشور آمریکا می‌باشد. در ایران سالهاست لیلکی آمریکایی و همینطور واریته‌ی بدون خار آن (Gleditschia triacanthos L. var. inermis Pruch) که به عنوان لیلکی بی‌خار شناخته می‌شود به عنوان درختی زینتی و یا جهت تعلیف دام مورد توجه بوده و در شمال کشور، برخی باغ‌های گیاه‌شناسی و یا در خیابان‌ها و معابر شهرها کشت می‌شود. (برای نمونه در برخی خیابان‌های محله‌ی نارمک تهران نمونه‌هایی کهن‌سال از آنرا می‌توان مشاهده نمود.)
از آنجا که لیلکی از خانواده‌ی باقلائیان می‌باشد انتظار می‌رود مانند آنها قادر به تثبیت نیتروژن باشد. اما ریشه‌ی این گیاه فاقد غده‌هایی می‌باشد که باکتری‌های تثبیت‌کننده‌ی نیتروژن در آنها تجمع و فعالیت می‌کنند و به این دلیل به نظر می‌رسد فاقد توانایی مذکور باشد. با وجود این اخیرا مطالعاتی روی ریشه‌ی این گیاه صورت گرفته که نشان می‌دهد لیلکی مستقیما در ریشه‌های خود تا میزانی قادر به تبدیل نیتروژن به نیترات است؛ که البته میزان تثبیت نیتروژن در این گیاه در سطوحی پایین‌تر از سایر گیاهان این خانواده می‌باشد.
* Engels, Donald W. (1978). Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army. page 84. University of California Pr
ثابتی، حبیب‌الله. (۱۳۸۴). جنگل‌ها، درختان و درختچه‌های ایران. یزد. دانشگاه یزد
ماجت، ج. ماتوسووا، و . اسکومالو، آ. (۱۳۸۳). درختان و درختچه‌ها. ترجمه‌ی مهرانگیز پولادیان و اصغر کهندل. تهران. نشر آیه
