امروزه مرکبات یکی از میوههایی است که اقتصاد کشاورزان در برخی استان ها مانند مازندران بر پایه آن قرار داده شده است و نیز علاه بر آن برای آن که میوهای با کیفیت داشته باشیم لازم است که در هنگام و پس از برداشت آن عملیاتی را بر روی آن انجام گیرد تا کیفیت آن و بازار پسندی آن حفظ شود. برای افزایش و ماندگاری مرکبات باید پس از برداشت آن را از طریق طبیعی و یا شیمیایی ضدعفونی کرده و نیز میتوان از مواد طبیعی برای افزایش کیفیت میوه اقدام کرد تا هم میوههایی که برداشت شده سالم بماند و همچنین با همان کیفیت اولیه به دست مصرف کننده برسد.
خبر از آنجا آغاز شد که حسین مهاجران رئیس اتحادیه میوه و ترهبار گفت در شرق استان مازندران کارخانههایی تاسیس شده که پرتقالها با گازهای مخصوص رنگآمیزی میشود. مهاجران گفته: پرتقالهای موجود در بازار به وسیله اتیلن به این رنگ درمیآیند مگر اینکه رنگ طبیعی سبز داشته باشند و دستگاههایی با حرارت دادن به پرتقال باعث رسیده شدن و تغییر رنگ میوه شده كه متاسفانه این دستگاهها مختص پرتقال نیست. هنگامی که پرتقال حرارت میبیند، اسید موجود در آن بالا میرود و ممکن است برای سلامت مردم ضرر داشته باشد. و این آغاز دیگر بر ماتم مرکبات در مازندران است. از سرما و یخ زدگی بگذریم داستان مرکبات رنگی به میان میآید و این امر کاهش تولید را به دنبال دارد.
مهدی حدادینژاد استادیار گروه علوم باغبانی دانشکده ساری و دکتری فیزیولوژی و اصلاح درختان میوه نیز در این راستا با اشاره به اینکه مرکبات جزء درختان بومی مناطق نیمه گرمسیری و همیشه سبز است، اظهار کرد: لایه بیرونی میوه مرکبات حاوی رنگیزهها است و پیش از رسیدن میوه با رنگ سبز پوشیده شده و در فصل پاییز با كاهش دمای هوا به زیر ۱۳ درجه رنگیزه سبز مربوط به كلروفیل توسط آنزیم کلروفیلاز شکسته و رنگیزه كارتنوییدی و نارنجی زیر پوست نمایان میشود بنابراین رنگ نارنجی از قبل در پوست وجود دارد که توسط رنگ سبز پوشیده بوده حین رسیدن میوه از طریق کاهش دمای هوا این رنگ نمایان میشود.
حدادینژاد افزود: استان مازندران به دلیل وجود دریا جزء اقلیمهای نیمه گرمسیری محسوب شده و پاییز گرمی دارد بنابراین رنگگیری پوست مرکبات با مشکلاتی مواجه شده و دو رنگ و یا کم رنگ شده که این خود عاملی برای سوق دادن کشاورزان به فعالیتهای پس از برداشت برای سرعت بخشیدن به رنگگیری و یکنواخت شدن آن اقدام میشود چراكه پوست مركبات برخلاف گوشت میوه پس از برداشت نیز میتواند به رسیدن و رنگ گیری خود ادامه دهد. این اقدامات به صورت طبیعی هم در میوه رخ داده به طور مثال قرار دادن سیب در کنار برخی انواع میوهها میتواند موجب تولید اتیلن و افزایش سرعت رسیدن میوه شود. در موز نیز برای ایجاد رنگ زرد و در خرمالو برای رفع گَسی نیز میتوان در منازل این فرآیند را تسریع کرد زیرا در رنگگیری موز، خرمالو و مركبات اتیلن فعال کننده آنزیم کلروفیلاز است و موجب سرعت بخشی به این فرآیند میشود و به همین دلیل پیش از فرآیند سورت میوه، این تیمار را میتوان روی میوهها انجام داد.
وی تصریح میکند: پوست مرکبات دارای کیسههای ترشحی بسیار كوچكی است که خاصیت ضد قارچ دارد اما در صورت ترکیدگی و تخریب آن به سلولهای پوست آسیب رسانده و موجب پوسیدگی میوه میشود و همچنین پوست دارای روزنههایی است كه كار تبادل آب و هوا را برعهده دارند و پس از برداشت میوه این فرآیند موجب از دست دادن آب و چروکیده شدن ظاهر میوه و كاهش بازار پسندی آن میشود بنابراین امروزه در قالب سورتینگ پس از برداشت، پیش از رنگآوری، ابتدا پوست میوه با قارچکشهای شیمیایی یا مواد طبیعی همچون آویشن ضدعفونی میشود و در مرحله بعدی این پوست توسط پوششهایی جلا داده میشود تا در كنار براق و زیبا شدن میوه و با پوشاندن روزنهها جلوی اتلاف آب هم گرفته شود و ظاهر میوه چروکیده نشود.
حدادینژاد با اشاره به اینکه اگر میوههای پوششدار شده در شرایط دمایی و رطوبت مناسب نگهداری نشوند منجر به ناهنجاری در طعم و مزه و کیفیت درونی میوه خواهد شد، گفت: دمای نگهداری برای مرکبات در سردخانه از 6 تا ۱۰ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ٧٠ درصد است و باغداران برای انبارداری و نگهداری مرکبات در انبارهای دارای تهویه خود، نباید اجازه دهند دما از ١٨ تا ٢٢ درجه بیشتر و رطوبت كاهش یابد. پژوهشهای انجام شده نشان داده از برخی تنظیم كنندههای رشدی همچون «براسینولید» میتوان برای ممانعت از بروز لكه روی میوه نیز استفاده کرد و در صورت استفاده از پوششهای زیستی و تجزیه پذیى تفاوت معنیداری بین اثر موم «كارنوبا» و «چیتوزان» روی میوه پرتقال تامسون وجود ندارد اما شرایط برای رقمهای دیگر مركبات كمی متفاوت است. این تحقیقات در دانشگاه انجام شده و کشاورزان میتوانند به محققان جهاد کشاورزی مراجعه کرده و اطلاعات بیشتر را دریافت کنند. وی یادآور شد: در پرتقال علاوه بر رنگ گرفتن پوست باید نسبت قند به اسید گوشت میوه نیز به شاخص ۷ تا ۱۰ رسیده شده باشد تا بتوان آن را برداشت کرد در غیر این صورت میوه نارس برداشت شده و در انبار یا بازار هرگز نخواهد رسید و ترش میماند.
این فیزیولوژیست درختان میوه معتقد است: برخی از رنگها نیز وجود دارد که برای رنگ آمیزی مرکبات میتوان استفاده کرد که در حال حاضر در آمریکا استفاده میشود و چند نفر از سردخانه دارانی كه به آنجا مسافرت داشتند از آنها تبعیت کرده و این اقدام را انجام میدهند و معتقدند در برخی موارد دیده میشود که پوست میوه با وجود اثرگذاری در پسند مشتری، از گوشت میوه جدا شده و مصرف نمیشود بنابراین برای بازار پسندی میوههایی با پوست نامناسب میتوان آن را رنگ آمیزی و آرایش داد. هر چند در داخل کشور این اقدامات انجام نمیشود و خوشبختانه با توجه به تحریمهای موجود این مواد وارد نشده و آنچه که در حال حاضر در ایران برای رنگ آوری استفاده میشود اتیلن است که مطابق با فرآیند طبیعی برطرف شدن رنگ سبز و ظهور رنگ نارنجی است و که فرآیند رسیدن را سرعت بخشیده و یکنواختتر میکند. در این تیمار اگر غلظت اتیلن بكار رفته از حدی بیشتر شود موجب پوسیدگی میوه میشود.
وی گفت: از آنجایی که مرکبات شمال كشور در شرایط مناسب رطوبت نسبی محیط بارگیری شده و به دیگر مناطق خشك برای مصرف انتقال داده میشود، خشكی محیط موجب ایجاد لکههایی روی میوه می شود و پس از ورود به بازار این لکهها گسترش یافته و رنگ و ظاهر میوه را با مشکل مواجه میکند که برای رفع این مشکل از نوعی تنظیم کننده رشد گیاه به نام «براسینو استروئید طبیعی گیاه » میتوان استفاده کرد. این تیمار را باید پس از آنکه میوه با قارچکشها ضدعفونی شد انجام داد تا با كنترل روزنهها و آنزیمهای پوست، میوهها آب خود را از دست ندهند.
حدادینژاد با بیان اینکه میتوان از پوششهای شیمیایی مثل پلیاتیلن و پارافین یا پوششهای طبیعی نیز استفاده کرد، افزود: سه نوع پوشش طبیعی شامل مواد کربوهیدراتی، پروتئینی و مومها است که پوشش خوراکی بوده و مضر نیستند. «چیتوزان» كه یك پوشش كربوهیدراته است از پوست برخی از سختپوستان، خرچنگها و صدفها استخراج میشود که در صنایع غذایی نیز به وفور کاربرد دارد. «كارنوبا» از جمله پوششهای مومی روی میوه است که از نخل برزیلی دریافت میشود و روی روزنهها را میپوشاند و مانع هدر رفت آب شده و میوه براق میشود. پوششهای پروتئینی دیگری نیز از نوع پنیر و ژلاتین وجود دارد که در مركبات کاربردی نشدند اما در مجموع ماده پوششی طبیعی «چیتوزان» و «کارنوبا» را کشاورزان بدون نگرانی میتوانند استفاده کنند.
وی یادآور شد: پس از مصرف مومها باید به دمای نگهداری میوه توجه شود چراکه میوه زنده است و برای زنده ماندن باید نفس بکشد و وجود دمای بیش از ۲۲ درجه در كنار حضور مومهای موجود بر روی آن مانع تنفس هوازی آن شده در نتیجه تنفس بیهوازی رخ میدهد و در این حالت الکل تولید شده که الکل موجب ایجاد بوی بد در میوه و افت بازار پسندی آن میشود و به تلفات ۳۰ درصدی مرکبات استان و كشور بیش از پیش دامن میزند. با توجه به تولید یك و نیم تا دو میلیون تن مرکبات در استان حدود ۵۰۰ هزار تن تلفات ناشی از خسارت پس از برداشت مرکبات رخ خواهد داد كه بسیار زیاد است.
این استاد دانشگاه معتقد است که حرارت دادن در تیمار پس از برداشت امری طبیعی بوده و در تحقیقات مختلف این امر ثابت شد، وی گفت: در تحقیقی روی میوه لیمو شیرین با میخ خراشی داده بودند و سپس لیمو در آب گرم چند دقیقه ماند و پس از بیرون آوردن از آب گرم و نگهداری در انباردار میوه نپوسید و حتی زخمها نیز بهبود پیدا کرد و عمر پس از برداشت افزایش یافت. میوهها ممکن است هنگام برداشت به دلیل خار درخت و نوع برداشت زخمی شود و تیمار گرمایی در پس از برداشت برای ضدعفونی سطح میوه و ترمیم زخمها رایج است اما اگر گرما از حدی بیشتر شود از آنجایی که آنزیمها به گرما حساس هستند با از كار انداختن آنها ممکن است رنگیری را کاهش دهد.
وی تصریح کرد: از آنجایی که برای رنگ گیری میوهها از اتاقکی به نام "گرمخانه" استفاده میکنند چراكه در گذشته به دلیل نداشتن اطلاعات کافی از مکانیسم اتیلن از طریق افزایش سوزاندن سوخت فسیلی در نظر داشتند با ایجاد گرما موجب تغییر رنگ در میوه شوند اما بعدها به این نتیجه رسیدند که تولید اتیلن در حین سوختن مواد نفتی عامل رنگگیری میوه است و امروزه اتیلن خالص در گرمخانه استفاده میشود. با توجه به آنکه میوهها شرایط پس از برداشت و ارقام مختلف دارند دمای مناسب برای تیمار گرمایی و ضدعفونی میوه مرکبات پس از برداشت و قبل از ورود به سردخانه را متفاوت ساخته اما در كل در دمای حدود ۴۵ تا ۵۰ درجه و به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه رایج ترین شیوه است. از این روش پس از برداشت انار و خرمالو قبل از سردخانه نیز استفاده میشود. حدادینژاد گفت: امیدواریم تحقیقات دانشگاهی مورد توجه کشاورزان قرار گیرد.
مهدی زینی رئیس اتحادیه باغداران شهرستان قائمشهر نیز، از منع شدن تمامی فرآوریهای لازم برای پس از برداشت مرکبات در تمامی سورتینگها با دستور جهاد کشاورزی خبر داد و گفت: در حال حاضر رنگآمیزی مرکبات از طریق جهاد کشاورزی تعطیل شد و کشاورزان نباید از رنگآمیزی و برخی دیگر از فرآوریهای پس از برداشت بر روی مرکبات استفاده کنند. زینی افزود: اگر کشاورزان تا حدود ۱۵ آبان ماه منتظر بمانند رنگ، آب و قند میوه مرکبات کامل خواهد شد و پس از آن اقدام به چیدن مرکبات کنند هر چند میوه نارنگی رسیده است و میتوانند آن را برداشت کنند. وی توصیه کرد: برای فروش مستقیم در بازار، افراد باید مرکبات خود را صبح هنگامی که شبنم بر روی آن قرار دارد چیده و پس از ساعت ۹ تا ۱۰ اقدام به چیدن مرکبات انباری کنند.
رئیس اتحادیه باغداران شهرستان قائمشهر، یادآور شد: میوههای بازاری با همان کیفیت و فقط با پوشش واکس و سورت به بازار روانه میشود اما مرکبات انباری با قارچکشهای مختلف ضدعفونی و وارد انبار میشود و عملیات دیگری بر روی آن انجام نمیشود و در حال حاضر نیز عملیات مختلف از جهاد کشاورزی منع شد. این مسئول گفت: کشاورزان نباید در چیدن مرکبات عجله کنند چراکه سرمای امسال چندان قابل ملاحظه نیست. وی با اشاره به اینکه امسال قیمت مرکبات مناسب است و نیز مشکلات صادرات مرکبات حل شده است، تصریح کرد: قیمت نارنگیهای پیشرس با ۲۵۰۰ تومان در حال فروش است و انشو نیز دو هزار تومان و پرتقال تا ده روز دیگر با حدود قیمت زیر دو هزار تومان خواهد بود.
