واحدهای تولیدکننده خودرو و ماشین‌آلات کشاورزی مانند دیگر بخش‌های صنعت خودرو به ویژه بخش خودروهای کاروتجاری سنگین و نیمه‌سنگین با مشکلات عدیده‌ای در زمینه تولید مواجه هستند. در حوزه خودروهای کشاورزی برخی از این مشکلات منجر به تعطیلی موقت یا دائم تعدادی از واحدهای اشتغال‌زا و تولیدی شده و راه را برای ورود محصولات خارجی باز کرده است. یکی از عواملی که سبب این وضعیت شده، مشخص نبودن جایگاه این صنعت برای حامیان دولتی است. گرچه وزارت جهاد کشاورزی در قالب طرح توسعه مکانیزاسیون تسهیلاتی را برای خرید خودروها و ماشین‌الات کشاورزی در اختیار کشاورزان می‌گذارد اما وزارت صنعت، معدن و تجارت که متولی اصلی تولید صنعتی در کشور است، با اکتفا به همین موضوع به‌نوعی این رشته از تولید صنعتی را تا حد زیادی نادیده گرفته و اولویتی در معرفی سازندگان خودروها و ماشین‌آلات کشاورزی به بانک‌های عامل برای استفاده از تسهیلات حمایت از تولید قائل نیست. در ادامه به بررسی برخی مشکلات این صنعت و عواملی که به آن‌ها دامن می‌زند، پرداخته‌ایم.
فرسودگی ۵۰درصدی ناوگان کشاورزی
به‌طور معمول مشکلات در بخش‌های تولیدی به‌ویژه خودرو زمانی برطرف می‌شود که حجم سفارش تولید در این بخش‌ها افزایش پیدا کند. مانند ناوگان باری سنگین کشور که با فرسودگی همراه است و تنها راه خروج تولیدکنندگان کامیون و کشنده، رونق در طرح جایگزینی خودروهای فرسوده خواهد بود. ماشین‌آلات کشاورزی ازجمله تراکتورها و کمباین‌ها که در‌حال‌حاضر در مزارع و روستاها مورد استفاده قرار می‌گیرند با فرسودگی ۵۰ درصد مواجه هستند و باید موتورهای آن‌ها سوراخ و از رده خارج شود. در بخش ماشین‌آلات کشاورزی در ۴ سال ۳۷ هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال اعتبار دریافت و تسهیلات در این حوزه جذب شده است. نرخ سود تسهیلات بخش خرید ماشین‌آلات در حال حاضر ۱۸ درصد است و باید سالانه ۲۰ هزار دستگاه تراکتور در بخش کشاورزی جایگزین دستگاه‌های فرسوده شود. آورده کشاورزان در این طرح ۲۰ درصد است و مابقی به صورت تسهیلات ۵ تا ۷ ساله پرداخت می‌شود.
مزیت قیمتی ماشین‌آلات داخلی
ماشین‌آلات کشاورزی داخلی مزایایی دارند که کشاورزان ترجیح می‌دهند برای کار در مزارع از آن استفاده کنند و بارزترین مزیت آن قیمت پایین آن نسبت به مشابه خارجی آن است. نرخ ماشین‌آلات کشاورزی ایرانی یک‌سوم تولید برندهای جهانی است. در سال های اخیر تولیدات این بخش به دلایل گوناگون با افزایش قیمت روبه‌رو شده که به دلیل پایین بودن قدرت خرید کشاورزان و… نه تنها تولیدکنندگان را با رکود واقعی روبه‌رو کرده است بلکه اندک‌اندک ضربه جبران‌ناپذیری نیز به بخش کشاورزی وارد کرده و می‌کند. هرگونه افزایش قیمت می‌تواند تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان این گروه از خودروها را با مشکل مواجه کند. چرا که هم قدرت خرید کشاورزها روز‌به‌روز کاهش پیدا می‌کند و هم افزایش قیمت محصولات، موجب بالارفتن قیمت تمام‌شده محصولات کشاورزی نیز می‌شود.
تولید، واردات و صادرات
ظرفیت اسمی تولید سالانه کارخانه‌های تولیدکننده ماشین‌آلات کشاورزی در کشور حدود ۳۸ هزار دستگاه است که ۳۰ هزار دستگاه تراکتور توسط گروه تراکتورسازی ایران و ۷ هزار دستگاه سایر شرکت‌های تولیدی و وارداتی تراکتور و یک‌هزار دستگاه کمباین توسط شرکت کمباین‌سازی ایران و حدود ۴۰۰ دستگاه سایر شرکت‌های تولیدی و وارداتی کمباین تولید می‌شوند. مقایسه تولید سال ۹۴ با ۹۳ نشانگر آن است که ظرفیت اسمی سالانه تولید شرکت‌های بیانگر تحقق ۶۰ درصد از ظرفیت آن‌ها بوده، به عبارتی دیگر ۴۰ درصد از ظرفیت شرکت‌های بلااستفاده مانده است.
معادل ۲۳ هزار و ۹۴۳ دستگاه از انواع تراکتور و کمباین تولید شد که نسبت به ۲۲ هزار و ۱۴۳ دستگاه در سال ۹۲، ۸ درصد افزایش داشته است. در سال ۹۳ در مجموع تعداد ۱۴۷۱ دستگاه از این محصولات وارد کشور شده که نسبت به سال ۹۲، ۶۳ درصد افزایش را ثبت کرده است. مجموع فروش تولیدات داخلی سال ۹۳ شرکت‌ها معادل ۲۰ هزار و ۹۹۶ دستگاه است که نسبت به آمار فروش این محصولات در سال قبل آن معادل ۱۷ هزار و ۵۸۰ دستگاه یعنی ۱۹ درصد افزایش داشته است. میزان صادرات در سال ۹۳ معادل ۱۷۴۷ دستگاه بوده که نسبت به سال ۹۲ با ۵۶ درصد کاهش روبه‌رو بوده است.
همیشه پای واردات در میان است
ازجمله مشکلاتی که این صنعت را مانند دیگر بخش‌های خودروسازی تهدید می‌کند، وجود خودروهای کشاورزی خارجی در بازار و تمایل مصرف‌کنندگان به خرید این خودروهاست. از سوی دیگر ورود بی‌رویه انواع ماشین‌های کشاورزی و تعرفه ۵درصدی واردات این خودروها باعث شده است خودروهای کشاورزی داخلی بازار خود را از دست بدهند و ماشین‌آلات کشاورزی خارجی جایگزین آن‌ها شوند. حجم بالای واردات ماشین‌آلات کشاورزی نشان می‌دهد که عوارض گمرکی پایینی برای آن‌ها در نظر گرفته شده است. برای حل چنین مشکلاتی انتظار می‌رود راهکارهای مناسبی از سوی دولت پیشنهاد شود تا خریداران ماشین‌آلات کشاورزی بتوانند با برخورداری از تسهیلات به خرید محصولات داخلی بپردازند.
هرچند برخی از کارشناسان معتقدند ماشین‌آلات وارداتی به طور معمول نمونه‌هایی هستند که تولید داخل ندارند و براساس آمار موجود حدود ۹۰درصد از ماشین‌آلات کشاورزی داخلی است اما حتی در بخش‌هایی مانند تراکتورهای باغبانی که تولید داخل نداریم، لازم به نظر می‌رسد که تکنولوژی‌های این بخش ارتقا یابد. برخی دیگر از کارشناسان نیز بر این باورند در هر بازاری نیاز به واردات وجود دارد و واردات برای تحرک در بخش اقتصادی و ارتقای کیفیت تولید نقش پررنگی دارد. با بررسی این صنعت متوجه می‌شویم که عامل اصلی عدم‌تمایل کشاورزان به استفاده از تولیدات داخلی در این بخش طی این سال‌ها، کیفیت‌نداشتن برخی از ماشین‌آلات کشاورزی است که یا به روش سنتی و بدون نظارت دقیق تحت عنوان طرح بومی‌سازی تولید می‌شوند یا در واقع مونتاژی از محصولات چینی با کیفیت و دوام پایین هستند.
این کار موجب تخریب بازارهای مصرف، عدم کارآیی مناسب، ایجاد خسارت به مزارع و محصول، بی‌اعتبار شدن این صنعت مهم و روی آوردن کشاورزان به ماشین‌آلات خارجی شده است. همچنین در سال‌های تحریم تامین قطعات موردنیاز برای کارخانجات تا حدی سخت بود که در برخی موارد برای انتقال پول به کشور مبدا باید از ۳ کشور کمک می‌گرفتند. همین مساله موجب شد تامین قطعات از کشورهای دیگری مانند چین، ترکیه و هند انجام شود. به همین دلیل کیفیت قطعات مورد استفاده در ماشین‌آلات کشاورزی کاهش یافت و برخی تولیدکنندگان، بخشی از خریداران خود را از دست دادند. اما اکنون با حذف تحریم‌ها واردات قطعات از کشورهای مبدا انجام می‌شود تا ماشین‌آلات با کیفیت مناسب‌تری وارد
کشور شود.
هفت خوان اخذ تسهیلات
صنعتگران فعال در تولید خودروها و ماشین‌آلات کشاورزی همچنین با افزایش بی‌رویه و مکرر قیمت مواد اولیه، عوارض‌ها و جرایم دیرکرد و دستمزدها روبه‌رو هستند که این موارد منجر به افزایش قیمت تمام‌شده محصولات آن‌ها و حذفشان از بازار رقابتی خواهد شد. این موضوع کاهش روزافزون توان مالی واحدهای تولیدی را به دلیل افزایش قیمت تمام‌شده کالا به همراه خواهد داشت. هرچند در برخی از طرح‌های دولت، اعتباراتی برای این بخش در نظر گرفته می‌شود اما همکاری نکردن بانک‌های عامل برای جذب به موقع و کامل اعتبارات مصوب‌شده از طرف دولت این اقدامات را بی‌نتیجه باقی گذاشته است. برقراری تسهیلات بانکی، مهم‌ترین عامل جذب ماشین‌آلات کشاورزی محسوب می‌شود به طوری که بیش از ۹۰ درصد فروش شرکت‌ها از طریق تسهیلات بانکی انجام می‌شود.
سود پایین تولید
انجمن تولیدکنندگان تراکتور، کمباین، ماشین‌ها، ادوات و تجهیزات کشاورزی در سال ۱۳۸۸ تاسیس شد و به دنبال آن بسیاری از تولیدکنندگان کلان این حوزه به عضویت این انجمن درآمدند. این انجمن به منظور استیفای حقوق و خواسته‌های مشروع و قانونی اعضا، جمع‌آوری اطلاعات، بررسی و تحقیق درباره مشکلات، شناخت نیازها و اولویت‌ها، ایجاد بستر و مقطع اشتراکی برای هم‌اندیشی و مباحثه بین اعضا، برنامه‌ریزی برای تامین نیازهای صنفی، کوشش در ارتقای بهره‌وری منابع و ظرفیت تولید، انتقال نوآوری تکنولوژیک، کوشش برای هماهنگی در امور آموزش، ارتقای مهارت و تامین نیروی انسانی موردنیاز، همکاری با وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سایر دستگاه‌ها و نهادهای ذیربط، برخورداری اعضا از تسهیلات بیشتر و شرکت یکپارچه و منسجم اعضا در نمایشگاه‌ها، جشنواره‌ها، همایش‌ها و کنگره‌های مربوط به مکانیزاسیون کشاورزی شکل گرفت.
رئیس انجمن تولیدکنندگان ماشین‌آلات کشاورزی درباره شرایط و وضعیت این صنعت می‌گوید: این صنعت حاشیه سود بالایی ندارد، بنابراین سرمایه‌گذاران تمایل چندانی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه از خود نشان نمی‌دهند. حمیدرضا نامی با اشاره به اینکه حوزه ماشین‌آلات کشاورزی برخلاف سایر بخش‌های صنعت با تعداد زیادی از تولیدکنندگان روبه‌رو نیست، می‌افزاید: این حوزه همواره از نگاه متولیان مغفول مانده است. وی همچنین با بیان اینکه ذات صنعت خودروهای کشاورزی تولید انبوه نیست، ادامه می‌دهد: این مساله از جمله دلایل توسعه‌نیافتگی این حوزه است.
رئیس انجمن تولیدکنندگان ماشین‌آلات کشاورزی تیراژ تولید این صنعت را قابل توجه نمی‌داند و معتقد است: میزان تولید پایین به یقین روی قیمت تمام‌شده کالا تاثیر منفی می‌گذارد اما خوشبختانه در دولت یازدهم حمایت‌های مناسبی از بخش ماشین‌آلات کشاورزی در کشور انجام شده است و امید می‌رود این رویه در دولت دوازدهم نیز ادامه داشته باشد. نامی با تاکید بر اینکه توسعه صادرات در حوزه خودروهای کشاورزی ضمن افزایش تولید، موجب اقتصادی‌تر شدن سرمایه‌گذاری‌ها در این حوزه می‌شود، می‌گوید: صادرات عامل تقویت تولید و اشتغال در هر کشوری است. وی با اشاره به اینکه حوزه خودروهای کشاورزی ایران به لحاظ کیفیت و قیمت حرف زیادی برای گفتن در سطح بازارهای منطقه‌ای و جهانی دارد، بر ضرورت ایجاد زیرساخت‌های اساسی برای توسعه صادرات تولیدات این بخش در مملکت تاکید کرد.
ضرورت آموزش و فرهنگ‌سازی
رئیس انجمن تولیدکنندگان ماشین‌آلات کشاورزی در بخش دیگری از سخنان خود به مساله آموزش و فرهنگ‌سازی در حوزه مکانیزاسیون نیز تاکید می‌کند و می‌افزاید: کاربرد فناوری و تکنولوژی‌های نوین می‌تواند ضمن افزایش تولید محصولات کشاورزی در واحد سطح، موجب کاهش هزینه‌های تولید و به تبع آن منجر به کاهش قیمت تمام‌شده این محصولات باارزش شود. وی ادامه می‌دهد: پایین‌بودن قیمت تمام‌شده محصولات کشاورزی ضمن اینکه رضایتمندی کامل کشاورزان و همچنین مردم جامعه را فراهم می‌کند، بازار مطمئن و مناسبی را برای صادرات این محصولات ایجاد خواهد کرد.
نامی در پایان بر لزوم حمایت از توسعه مکانیزاسیون و تولیدکنندگان ادوات کشاورزی در کشور تاکید می‌کند و یادآور می‌شود: با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از فعالیت اشتغال و اقتصاد کشور به بخش کشاورزی اختصاص دارد، بنابراین ساخت، توسعه و تولید ادوات کشاورزی می‌تواند کمک موثری به پیشرفت بخش اقتصادی و اشتغال‌زایی در مملکت داشته باشد.
