نبرد برای آینده کشاورزی : چه باید بدانیم

میشل پیمبرت و کالین اندرسون
 

امروزه به طور گسترده‌ای مورد توافق است که سیستم کشاورزی جهانی از لحاظ اجتماعی و محیط زیستی بدل به سیستمی ورشکسته شده است. راه‌حل‌های مبتنی بر کسب‌وکار دیگر نمی‌توانند یک گزینه محسوب شوند؛ نابودی تنوع زیستی و آلودگی نیترات، از حدود تحمل زمین فراتر رفته است و هراس از مخاطرات فاجعه‌بار تغییرات اقلیمی اقدامی عاجل را مطالبه می‌نماید.

بسیاری تصدیق می‌کنند که برای عبور از وضعیت کنونی چاره‌ای نیست جز آنکه دگرگونی‌ای بنیادی در سیستم غذایی ما به وجود بیاید. اما راهکار‌های پیشنهاد شده برای سیستم‌های پایدار غذایی تفاوت‌هایی بنیادین باهم دارند. آنچه که ما انتخاب خواهیم کرد تاثیراتی بلندمدت بر جامعه‌ی انسانی و سیاره‌ی ما خواهد گذاشت. این راهکارهای نوآورانه را می‌توان عموما به عنوان تلاش برای انطباق با وضع موجود و یا تغییر آن درک کرد.

یک آینده فناورانه‌

برخی می‌خواهند تا رویه‌ی حاکم بر صنعت کشاورزی را تاحد امکان همانگونه که اکنون هم در جریان است حفظ کنند. اینکه تعداد بازیگران شرکتی و مالی که به دنبال رفع بحران غذایی به کمک توسعه‌ی فناوری‌های نوین هستند روزبه‌روز در حال افزایش است را می‌توان تایید کننده‌ی این واقعیت دانست. پیش‌بینی می‌شود توسعه‌ی این تکنولوژی‌ها بخشی از آنچیزی باشد که «انقلاب صنعتی چهارم» (4IR) می‌نامند. در این رویکرد چنین پنداشته می‌شود که «راه‌حل» را می‌توان در تلفیقی از فناوری‌هایی یافت که مرز‌های میان حوزه‌های فیزیکی، دیجیتالی و بیولوژیکی را مخدوش ساخته‌اند.

برای مثال، مجمع جهانی اقتصاد (WEFORUM)، اخیرا از تحول بنیادی کشاورزی در ۲۱ کشور، از خلال طرحی موسوم به «چشم‌اندازی جدید برای کشاورزی» پشتیبانی می‌کند. این طرح از «اکوسیستم‌های نوآورانه» در جهت بازطراحی سیستم‌های غذایی بر اساس «۱۲ تکنولوژی دگرگون‌کننده»، حمایت می‌کند. در آینده تجسم‌ شده توسط این طرح، نسل آینده‌ی فناوری‌های زیستی، گیاهان و حیوانات را بازطراحی خواهند کرد. سیستم‌ جهانی غذا قرار است به ربات‌های هوشمند، بلاک‌چین و اینترنت اشیاء برای طراحی مواد غذایی مصنوعی و شخصی‌شده اتکا کند.

همانند فناوری‌های کشاورزی در «انقلاب سبز» گذشته، این کوشش نیز توسط غول‌های کشاورزی و برای تامین منافع آنها طراحی شده‌ است. راهکارهای فناورانه‌‌ای از این دست، آن‌گونه که انتظار می‌رود قدرت سیاسی و اقتصادی متمرکز در دستان تعداد کمی از شرکت‌ها را تقویت می‌کند. در واقع، مرحله‌ی بعد، ظهور مونوپولی‌‌های در حال رشدی می‌باشد که تحت لوای حقوق ثبت اختراع، «تکنولوژی‌های دگرگون‌کننده» را کنترل خواهند کرد.
 

مهمتر از همه، شیوع این فناوری‌ها «تکنوسفر» (فن‌کره) را به بهای کوچک شدن «بیوسفر» (زیست‌کره) گسترش خواهد داد. ربات‌های پرنده به جای زنبور‌ها مزارع را گرده افشانی خواهند کرد؛ و ماشین‌های اتوماتیک در آماده‌سازی خاک، بذرافشانی، وجین علف‌های هرز، کوددهی، کنترل آفات و برداشت محصول جایگزین کشاورزان خواهند شد. این نوآوری‌های پیشرفته به طور بنیادی متمایز از بیشتر شیوه‌های مرسوم کشاورزی می‌باشند. آنها ما را به سمت سیستم‌های روبه‌رشد تولید مواد غذایی بدون دخالت انسان هدایت خواهند کرد.

فناوری‌های مذکور پیوستگی قابل توجهی با منطق انباشت در سرمایه‌داری نشان می‌دهند. بنابراین علی‌رغم ریسک بالا، قدرتی با ثبات دارند.. رونق و گسترش تولیدات خودکار، محلی‌زدایی شده و دیجیتالی‌ شده و تجاری کردن غذا بخشی از فرآیند مالی‌سازی (financialisation) نظام جهانی غذا است. بازار‌های مالی نقشی فزاینده در کنترل از راه دور سیستم‌های غذایی ایفا می‌کنند. این نفوذ و کنترل مخاطرات انسانی و اجتماعی بزرگی را در پی خواهد داشت. برای نمونه، رشد قابل توجه در خریدوفروش محصولات مالی مرتبط با کالاهای غذایی را یکی از عوامل تعیین‌کننده بحران جهانی غذا در سال ۲۰۰۸ میلادی به حساب می‌آورند.

گزینه‌ای دیگر

اما جایگزین دیگری هم برای این آینده‌ی تکونولوژیک وجود دارد. «بوم‌شناسی کشاورزی» شامل کاربرد اصول بوم‌شناختی برای طراحی و مدیریت اکوسیستم‌های زراعی پایدار می‌باشد. تحقیقات ما بر این متمرکز شده است که چگونه بوم‌شناسی کشاورزی می‌تواند به قسمی از حاکمیت غذایی کمک کند، که تاکیدش بر دموکراتیزه شدن نظام‌های غذایی می‌باشد. امروزه بوم‌شناسی کشاورزی نقشی قابل ملاحظه در پیگیری اهداف توسعه‌ی پایدار ایفا می‌کند.

بر خلاف چشم‌انداز فناورانه‌ی بالا، راهکار‌های بوم‌شناسی کشاورزی سیستم‌هایی چرخه‌ای را ترویج می‌کند که شامل بازیافت، استفاده‌ی مجدد و منابع ترکیبی‌ می‌شود و وابستگی به منابع خارج از سیستم و به طور ویژه سوخت‌های فسیلی را کاهش می‌دهد. این سیستم‌ها از چرخه‌های طبیعی و تنوع‌ کارکردی اکوسیستم‌های طبیعی الهام گرفته‌اند.

سیستم‌های زراعی مذکور بر اساس تعاملات مفید میان گیاهان، حیوانات و محیط زیست طراحی شده‌اند. درخت‌ها و بوته‌ها ممکن است در میان یا اطراف محصولات زراعی کاشته شوند؛ یا آنکه دو یا چند محصول در مجاورت هم و یا به‌صورت تلفیقی کشت شوند. بوم‌شناسی کشاورزی میزان وابستگی به تولیدکنندگان محصولات غذایی که نیازمند منابع خارجی گران‌قیمت هستند، بازارهای دور رس و فن‌آوری‌های دارای حق امتیاز را کاهش می‌دهد. همه‌ی اینها با تکیه بر تنوع زیستی مناسب برای دفع آفات و افزایش زمین‌های زراعی حاصل می‌شود.

در مقیاسی وسیع‌تر، بوم‌شناسی کشاورزی شامل سیستم‌های چرخه‌ای می‌شود که تولید غذا و انرژی را با مدیریت منابع آب و ضایعات به‌جا مانده ترکیب می‌کنند. آلودگی به حداقل می‌رسد و با گروه‌بندی دقیق صنایع به عنوان «کلی واحد» هم‌افزایی بیشتری حاصل می‌گردد. محلی‌سازی مجدد تولید و مصرف، به رشد اقتصادهای محلی و توسعه‌ی پایدار این مناطق می‌انجامد.

راهکارهای نوآورنه‌ی بوم‌شناسی کشاورزی در گذار به سیستم‌های پایدار غذایی، عمدتا از پایین‌به‌بالا و از طریق جوامع مدنی، جنبش‌های اجتماعی و پژوهش‌گران هم‌نوا هدایت می‌شود. در این زمینه‌ی خاص، اولویت با نوآوری‌هایی است که به افزایش کنترل شهروندان در حاکمیت غذایی و تمرکز زدایی از قدرت یاری می‌رسانند. و این دقیقا در نقطه‌ی مقابل مونوپولی و انحصار کنترلی است که از تکنولوژی‌های مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم نشأت می‌گیرد.

مناظره‌ی دموکراتیک

نمایندگان دولت، جامعه‌ی مدنی و بخش خصوصی به زودی در ساختمان سازمان فائو که در رم ایتالیا واقع شده به منظور مباحثه درباره‌ی آینده کشاورزی با یکدیگر دیدار خواهند کرد. اینکه چه کسی کنترل تعیین مسیر آینده کشاورزی را به دست‌ خواهد گرفت می‌تواند موضوع یک مناظره‌ی داغ باشد.

اما با توجه به دیدگاه‌های بسیار متضاد موجود در رابطه‌ با روش‌های نوآورانه‌ی کشاورزی و تأمین غذا، حیاتی است که همه بتوانند از حق خود برای سخن گفتن درباره‌ی آینده منابع غذایی استفاده کنند. فرآیند‌های فراگیر و بحث‌برانگیزی چون هیئت ژوری شهروندان، انجمن‌های مردمی و پروسه‌های اشتراکی هدایت شده توسط اجتماعات محلی به طور جدی مورد نیاز هستند تا به واسطه‌ی آنها جامعه بتواند درباره‌ی اولویت‌های غذایی و کشاورزی خود تصمیم بگیرد. این تمام چیزی است که در متن تغییرات سریع و عدم اطمینان جهان کنونی اهمیت دارد.

بنابراین، آیا می‌خواهید در جهانی زندگی کنید که غذا‌های مصنوعی به وسیله‌ی ربات‌های هوشمند و شرکت‌هایی که به سود خود بیش‌از مردم اهمیت می‌دهند تهیه‌ می‌شوند؟ یا آینده‌ای را ترجیح می‌دهید که در آن نوآوری‌های کشاورزی بوم‌شناختی نوید بخش آن هستند که ما می‌توانیم غذای خود و جوامع‌مان را به روشی عادلانه، از لحاظ فرهنگی غنی و از منظر بوم‌شناختی احیا پذیر تأمین کنیم؟