سال‌های اخیر را باید سال‌های «کم آب» کشور دانست، که کاهش شدید بارش‌ها، سبب استفاده بی‌حدوحصر از منابع زیرزمینی برای تأمین آب شرب، کشاورزی و ... شده است، هجومی همه‌جانبه و فراگیر که موجب شده تا سطح منابع آب زیرزمینی در استان تهران به پایین‌ترین حد خود در دهه‌های اخیر برسد و پدیده خطرناکی مانند «فرونشست» را به ارمغان بیاورد. البته «فرونشست» تنها عایدی سال‌های خشک ایران و تهران نیست، که در این سال‌ها شاهد رخ دادن آن و تیترهای هشداری «در پی خشک شدن قنات‌ها»، «کاهش میزان آب پشت سدها» و ... بوده‌ایم، باید بگوییم اوضاع آب در سطح استان تهران «قرمز» است.
کاهش بارش‌ها و سطح آب سدها آن‌قدر نگران‌کننده است، که معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری تهران با اذعان به این امر، در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: در پی کاهش بارش‌ها با برداشت بیش‌ازحد آب از سفره‌های زیرزمینی مواجه هستیم. احمد تواهن افزود: از دستگاه‌های مسئول در استان تهران خواسته‌شده تا گزارشی از عملکرد خود در خصوص مدیریت منابع آب ارائه کنند. سالانه بالغ‌بر ۲ میلیارد و ۷۲۳ میلیون مترمکعب از منابع زیرزمینی دشت‌های استان تهران برداشت می‌شود، که این امر منجر به افت مستمر آبخوان‌ها در دشت‌های استان تهران و نیز کاهش ۱۵۶ میلیون مترمکعبی مخازن این استان در طول سال شود. تهران علاوه بر چاه‌های متوسط و کم‌عمق، دارای ۴۴۱ حلقه چاه عمیق در مدار است، که بخش عمده این چاه‌ها در آبخوان اصلی دشت تهران، زمین‌های آبرفتی و آبخوان آزاد و با متوسط عمق ۲۵۰ متر و حداکثر عمق ۳۰۰ متر حفاری‌شده‌اند که هر یک به‌طور متوسط حدود ۱۲۰ مترمکعب بر ساعت و حداکثر ۶۰۰ مترمکعب بر ساعت توان تولید دارند.
۳ دشت بزرگ استان تهران در لیست دشت‌های ممنوعه قرار گرفت
مدیرعامل آب منطقه‌ای تهران در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: هم‌اکنون توسط ۳ هزار و ۲۲۹ حلقه چاه ۸۷۶ میلیون مترمکعب آب از دشت‌های استان برداشت می‌شود که نشان می‌دهد، سالانه بیش از ۲.۷ میلیارد مترمکعب آب در استان تهران برداشت می‌شود، که این برداشت‌ها با توجه به کاهش نزولات جوی سبب افت سالانه ۲.۲ متری در آبخوان دشت «آبسرد» و ۱.۳۴ متری در آبخوان دشت «ورامین» شده است. محمدرضا بختیاری بارش‌های سال جاری را نگران‌کننده خواند و تأکید کرد: ۳ دشت بزرگ استان تهران در لیست دشت‌های ممنوعه بحرانی قرارگرفته است و این امر هشداری جدی است. وی با بیان این‌که تغذیه سفره‌های زیرزمینی دشت‌ها در پاییز به‌خوبی انجام نگرفته است، گفت: بارش‌های پاییز امسال کاهش بیش از ۸۰ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل و نیز متوسط بلندمدت داشته است.
مدیرعامل آب منطقه‌ای تهران یادآور می‌شود: با مدیریت مناسب، از کاهش مجموع آب سدهای پنج‌گانه تهران نسبت به سال قبل جلوگیری کردیم که این میزان در سال آبی ۹۶-۹۵ مقدار ۸۳۱ میلیون مترمکعب بود و در سال جاری نیز تا پایان پاییز، برخی از این مخازن کاهش میزان آب را تجربه کرده‌اند، در عوض برخی دیگر شاهد رشد میزان آب بوده‌اند و درمجموع اجازه ندادیم کاهش میزان آب در مخازن تهران ایجاد شود. وی با اشاره به تمرکز بالای جمعیت در استان تهران و نیز وضعیت اقلیمی این استان، بر لزوم یافتن راه‌حل برای استفاده هرچه بهتر و مفیدتر از منابع آبی تأکید کرد و گفت: ما چاره‌ای جز اصلاح و بهبود شیوه مصرف آب نداریم و باید در این زمینه همه مسئولان اقدامات لازم را انجام داده و نیز تک‌تک مردم به مسئولین کمک کنند. بارش‌های کم و نیز برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی سبب ایجاد نگرانی‌هایی در بخش مدیریت منابع آب شده است، تا جایی که از سال ۸۴ مدیریت منابع آب در راستای چاره‌اندیشی برای کنترل افت و کسری مخزن در آبخوان‌ها، تعادل بخشی، تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب، توسط وزارت نیرو موردتوجه قرارگرفته است.
در توسعه آبیاری نوین موفق نبودیم
اما باید دید، این اقدامات پس از گذشت ۱۲ سال در استان استراتژیکی مانند تهران راهگشا بوده است و یا خیر؟ و این‌که اصولاً توانسته‌ایم در سطح اجرا و عمل به موفقیت‌هایی در زمینه حفاظت از آبخوان‌ها دست یابیم؟ یک کارشناس امور کشاورزی و باغی معتقد است، پاسخ سؤال بالا منفی است. او در این خصوص به خبرنگار مهر، می‌گوید: متأسفانه عدم نظارت صحیح سبب شده که نتوانیم، در بخش کشاورزی در خصوص اجرای سامانه‌های آبیاری نوین موفق باشیم، که این امر سبب افت ۱۵ متری سطح آب منابع زیرزمینی در ۱۳ سال گذشته شده است.
سارا شیرازی ادامه داد: محدودیت منابع آبی سبب شده تا فرونشست زمین دشت‌های استان تهران را تهدید کند و به‌عنوان‌مثال در دشت ورامین شاهد فرونشست ۱۶ سانتی‌متری در سال باشیم. وی با بیان این‌که آمارها از وجود بیش از ۱۸۰۰ حلقه چاه آب مجاز و ۱۴۰۰ حلقه چاه آب غیرمجاز حکایت دارد، گفت: اگر نظارت خوب باشد، قطعاً نباید شاهد وجود این تعداد حلقه چاه غیرمجاز باشیم، این در حالی است، که میزان برداشت از چاه‌های مجاز نیز باید برنامه‌ریزی و حساب‌شده باشد.
شیرازی نداشتن صرفه اقتصادی، نبود نظارت بر ارائه تسهیلات آبیاری نوین و عدم آموزش کشاورزان را از مشکلات اجرای طرح‌های آبیاری نوین در استان تهران دانست و گفت: البته آمارهای ارائه‌شده تا حدی قابل‌توجه و موفقیت‌آمیز بوده است و از این بابت جای خرسندی است، اما نحوه اجرای این طرح و این‌که آیا توانسته سبب کاهش برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی شود یا خیر، باید بگوییم پاسخ منفی است. دهه ۹۰ عزم مسئولان برای اجرای سامانه‌های آبیاری نوین در استان تهران بیشتر شد، تا جایی که رئیس سابق سازمان جهاد کشاورزی استان تهران، در گفتگویی این استان را پیشرو در اجرای آبیاری تحت‌فشار در سطح کشور دانسته و گفته بود: تا پایان سال ۹۶ اراضی کشاورزی مجهز به سامانه نوین آبیاری استان به بالای ۶۰ هزار هکتار می‌رسد.
مصرف آب در هر هکتار زمین زراعی نصف شده است
اما سؤال این است که این راهکارها و اقدامات تاکنون چه تأثیری داشته است؟ رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان تهران در این خصوص به خبرنگار مهر می‌گوید: امروز مصرف آب در هر هکتار زمین زراعی نسبت به سال‌های گذشته نصف شده است، یعنی پیش‌ازاین با روش سنتی آبیاری، کشت و بذر با نیاز آبی بالا در هر هکتار بیش از ۲۰ هزار مترمکعب آب مصرف می‌شد، اما امروز این میزان به‌طور محسوسی کاهش پیدا کرده و به ۱۰ هزار مترمکعب رسیده است، که پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای است. کریم ذوالفقاری در پاسخ به این‌که، «آیا اقدامات جهاد کشاورزی تنها به توسعه سامانه‌های آبیاری نوین منحصر شده است؟»، این‌چنین پاسخ داد: خیر، اقدامات گسترده‌ای مانند معرفی محصولات کم آب بر و جایگزینی بذرهای مقاوم از دیگر اقداماتی است که در جهت حرکت به‌سوی مصرف بهینه آب در استان تهران در حال انجام است.
وی در خصوص اقدامات حمایتی سازمان جهاد کشاورزی استان تهران در خصوص تجهیز زمین‌های زراعی یا باغ به سامانه‌های آبیاری نوین نیز گفت: به ازای هر هکتار زمین زراعی یا باغ، مبلغ ۱۰۰ میلیون ریال تسهیلات بلاعوض به کشاورز پرداخت خواهد شد و این امر می‌تواند انگیزه خوبی برای توسعه این سامانه‌ها در استان تهران باشد، که استقبال کشاورزان نیز نشانه موفقیت طرح مذکور است. رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان تهران در پاسخ به این سؤال که «آیا تا پایان سال جاری ۶۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان تهران به آبیاری نوین مجهز خواهد شد؟» گفت: در حال حاضر از ۱۸۷ هزار هکتار اراضی کشاورزی استان تهران ۵۶ هزار هکتار به سامانه‌های آبیاری نوین مجهز شده‌اند و همچنان این امر ادامه دارد و سعی داریم به میزان ۶۰ هزار هکتار برسیم.
بر اساس این آمارها، حدود ۳۰ درصد مزارع استان تهران به آبیاری نوین مجهز شده است و برای تجهیز مابقی زمین‌های این استان به آبیاری‌های نوین نیز نباید مشکلی وجود داشته باشد، در واقع تغییر الگوی آبیاری و کشت از سنتی به نوین، یکی از الزامات این استان است و کشت غرق آبی در شرایط کنونی خشک‌سالی برای زمین‌های زراعی استان تهران و کشور به‌هیچ‌وجه قابل‌قبول نیست. بااین‌همه باید مسئولان اقدامات جدی و مؤثرتری در زمینه ترویج فرهنگ آبیاری نوین در استان، مدیریت منابع آبی، اصلاح کانال‌های انتقال آب از سنتی به نوین و تغییر کشت از محصولات «آب‌دوست» به محصولات کم آب انجام دهند تا در آینده دچار بحران آب در پرجمعیت‌ترین و پرتراکم‌ترین استان کشور نشویم.
