حمل‌ونقل بخش مهمی از صادرات یا حتی ترانزیت کالا به حساب می‌آید. درست در جایی که ایران بیشترین مرز زمینی را با همسایگان خودش دارد، به آب های آزاد راه دارد و در میانه راهی واقع شده که می‌تواند بیشترین بهره را از منطقه هوایی خود ببرد. گذشته از اینکه حمل‌ونقل تا چه اندازه می‌تواند برای کشور ارزآوری داشته باشد، شرایط فعلی ایران به گونه‌ای است که برای توسعه پایدار نیاز به توسعه اقتصادی هم زمان با توسعه بخش‌های دیگر از جمله زیرساخت‌ها دارد.
هم مرز بودن و نزدیکی به اروپا و از طرف دیگر نزدیک بودن به شرق دور می‌تواند از مهم ترین مزیت‌های صنعت حمل‌ونقل در ایران باشد. اما با همه مزیت‌ها، صنعت حمل‌ونقل ضعف‌های بزرگی دارد که به آسانی می‌تواند صادارت ایران را با مشکل مواجه کند. به خصوص در مورد صادرات خرد در بخش خصوصی و کالاهای خاص این مشکل به خوبی نمایان می‌شود. از طرف دیگر صادرات در بخش خصوصی به دلیل نوع کالاها و اینکه بخش دولتی بیشترین سهم در کل صادرات (صادرات نفت خام) را دارد، این مشکلات در طول سال‌های اخیر کماکان باقی مانده است.
اصلی‌ترین و بارزترین نمود چالش‌های حمل‌ونقل در صادرات محصولات کشاورزی دیده می‌شود. کالایی که می‌تواند با توجه به میزان و مقدار تولید آن، ارزآوری قابل توجهی برای کشور داشته باشد؛ اما محصولات کشاورزی به خصوص برای صادرات به کشورهای غیر همجوار داستان پر پیچ‌وخم و پرغصه‌ای است که با یک گفت‌وگو و گزارش ژورنالیستی کار آن به سرانجام نمی‌رسد. صادرات محصولات کشاورزی، چه محصولات خام و چه فراوری شده و صنعتی در هر دو بخش با مشکلات بسیاری همراه است. صادرات محصولات خام اگر از استانداردهای ریز و درشت خارجی و داخلی به سلامت گذر کند، در بخش حمل و نقل با مشکلات زیادی روبرو می‌شود. این مشکلات هم در بخش حمل وجود دارد و هم در بخش گمرک که بخش گمرکی تا حدود زیادی به تعاملات متقابل ایران با کشورهای همسایه و ترانزیت بستگی دارد.
وقتی پشتیبانی وجود ندارد
اجازه بدهید که حمل و نقل کالا را گام به گام دنبال کنیم. پس از مراحل تولید، انتخاب، گذراندن استاندارد و بسته‌بندی نوبت به حمل برای رسیدن به مقصد نهایی می‌رسد و این تازه خودش آغاز یک ماجرای جدید برای بخش صادرات است. کالاها باید با وسایل حمل‌ونقل مخصوص به خود به سمت مقاصد حمل شود. از آنجایی که محصولات کشاورزی هر کدام به طور جداگانه نیازهای مخصوص به خود را دارند، برای این بخش باید حمل‌ونقل تخصصی طراحی و تولید شود.
امیر محمدی، صادرکننده صیفی‌جات به اروپای شرقی است. او از اواخر بهمن ماه تا اواسط فروردین ماه اقدام به خرید هندوانه برای صادرات می‌کند. او هر کانتینر حمل بار را با مصیب‌های فراوان پیدا کرده و راهی می‌کند. او در مورد حمل کالاهایش به خبرنگار ایانا می‌گوید: هر کانتینر ۲۰ تا ۲۳ تنی هندوانه، حداقل شش تا هفت روز زمان می‌برد که به مقصدی مانند بلغارستان یا رومانی برسد. دلیل آن هم این است که کشور ترکیه برای حفظ منافع شرکت‌های حمل و نقل خودش اجازه نمی‌دهد که حمل بار زودتر از چهار روز از خاک آن کشور تمام شود. در حالی که هر کامیون می‌تواند در نهایت دو روزه از مرز ترکیه به سمت بلغارستان و رومانی برود.
او اضافه می‌کند: ناهماهنگی‌هایی که بین گمرکات ایران و ترکیه و قوانینی که هر کشور برای محدود کردن سود طرف مقابل انجام می‌دهد، بسیار زیاد است. از طرف دیگر در ایران هم کانتینرهای حمل تخصصی برای هندوانه و صیفی جات وجود ندارد و استفاده از کانتینرهای یخچال‌دار هم بسیار گران است. در نتیجه حمل برای ارزان‌تر شدن و مقرون به صرفه شدن باید با کانتینرهای بدون یخچال انجام شود که تلفات کالا را بسیار بالا می‌برد. در عمل هیچ کدام از شرکت‌های حمل‌ونقل داخلی برای حمل محصولات کشاورزی پشتیبانی ندارند.
حمل‌ونقل تخصصی و غیرتخصصی نداریم!
به نظر می‌رسد موضوع حمل‌ونقل برای محصولات کشاورزی، گوشه کوچکی از چالش‌هایی است که اهسته آهسته در حال تبدیل شدن به بحران است. بحرانی که می‌تواند تمام سرمایه تولیدکنندگان بخش کشاورزی را ببلعد. به نظر می‌رسد که این بخش به شدت نیازمند سرمایه‌گذاری برای احداث و شروع حمل‌ونقل تخصصی محصولات کشاورزی است. منصور پوریان رئیس مجمع صادرکنندگان دام زنده (سبک و سنگین) دل پر دردی در مورد حمل و نقل محصولات کشاورزی به خصوص به مقاصد صادراتی دارد. او یکی از مهم ترین شاخص‌های توسعه را رشد بخش‌های مختلف اقتصاد می‌داند. رشد بخش کشاورزی هم را مستلزم رشد و توسعه بخش‌های مختلف می‌داند و به خبرنگار ایانا می‌گوید: حمل و نقل و صادرات در بخش کشاورزی فقط در بخش‌های اداری و غیره خلاصه نمی‌شود. مهم ترین چالش در تولید محصولات کشاورزی حمل و نقل آن است. به دلیل وجود نداشتن زیرساخت‌های حمل و نقل در بخش کشاورزی توان رقابت به خصوص در صنایع تبدیلی را نداریم.
او اضافه می‌کند: در بخش صنایع تبدیلی به خصوص محصولات پروتئینی به هیچ وجه، نه فقط با دنیا بلکه با منطقه هم قدرت رقابت نداریم. اصل اساسی در رقابت و صادرات حمل‌ونقل درست است که در آن هم هیچ سررشته‌ای نداریم. در حمل و نقل هم ناوگان حمل و نقل بسیار اهمیت دارد و ما از این جنبه هم با مشکلات و چالش‌های بزرگ و کوچکی مواجه هستیم. پوریان یادآوری می‌کند: البته بخش مهمی از این مشکلات ریز و درشت به وضع قوانین و اتفاق‌های خلق‌‌الساعه باز می‌گردد که ناگهان قیمت یک کالا کم و زیاد می‌شود و مسئولان تصمیم می‌گیرند که صادرات فلان کالا متوقف یا محدود شود. همین نکته باعث می‌شود که صادرات و پیامد آن حمل و نقل صادراتی سودآور نباشد و کسی به فکر این کار و بهبود زیر ساخت‌ها نباشد.
رئیس مجمع صادرکنندگان دام زنده به مهم ترین و اصلی‌ترین چالش حمل و نقل محصولات کشاورزی و به خصوص در بخش حمل دام زنده اشاره می‌کند. او مهم ترین مشکل را نبود وسایل حمل و نقل تخصصی برای دام زنده عنوان کرده و می‌گوید: در بخش حمل و نقل محصولات کشاورزی و به طور خاص در بخش حمل دام زنده به هیچ عنوان ناوگان حمل‌ونقل تخصصی نداریم. در حال حاضر دام زنده با وسایلی غیر تخصصی مانند لنج‌های چوبی یا قطار و این چیزها حمل می‌شود. او اضافه می‌کند: حمل و نقل دام با وسایل غیر تخصصی به دام استرس وارد کرده و وزن دام را کاهش می‌دهد. در مورد حمل با لنج نیز بارها اتفاق افتاده که لنج شکسته شاید یک سوم تعداد دام تلف شده‌اند.
لنج بیشتر برای حمل کالاهای خشک در مسافت‌های کوتاه است، نه برای حمل دام. حال از این ها گذشته ما با چالش دیگری روبرو هستیم که وسایل ذخیره سازی برای دام‌های ذبح شده هم نداریم. یعنی اگر دام را بخواهیم برای جلوگیری از تلف شدن ذبح و ذخیره کنیم امکانات بسیار محدود و اولیه‌ای برای ذخیره داریم که آن هم موجب تلف شدن محصول می‌شود. پوریان توضیح می‌دهد که بهترین سیستم حمل‌ونقل به خصوص برای محصولات کشاورزی در منطقه متعلق به ترکیه است. بخش خصوصی با استفاده از حمایت دولت شبکه ناوگان حمل و نقل تخصصی برای کشور ترکیه تدارک دیده که بخش مهمی از صادرات و ترانزیت کالاهای کشاورزی منطقه را برعهده داشته و حرف نخست را می‌زند.
زنجیره تولید کشاورزی در خطر
کسب‌وکار کشاورزی شامل بخش‌های مهمی پیش و پس از تولید محصول است که به طور کلی می‌تواند بخش کشاورزی را متحول کند. مشکلات کوچکی که امروز تبدیل به یک بحران شده و می‌تواند به طور کلی بخش کشاورزی را زمین‌گیر کند. عنایت‌الله بیایانی، قائم مقام خانه کشاورز حمل و نقل تخصصی کالای کشاورزی را یک ضرورت می‌داند و از اینکه سرانجام رسانه ای به فکر پیگیری این موضوع افتاده، ابراز خشنودی کرده و اظهار امیدواری می‌کند که مسولان هم برای حل این چالش و بحران فکر چاره‌ای کنند. او در این باره به خبرنگار ایانا می‌گوید: اوضاع حمل و نقل در بخش کشاورزی که نیاز به یک حمل و نقل تخصصی دارد، بسیار بحرانی است؛ به خصوص اینکه محصولات کشاورزی بسیار متنوع است و ما در ۳۶۵ روز سال محصولی را برای حمل و به خصوص صادرات داریم.
او اضافه می‌کند: در زمان شروع به کار دولت یازدهم کمیته‌ای در وزارت راه و مسکن تشکیل می‌شد به نام «حمل‌ونقل کالای کشاورزی و روستایی» که من به عنوان نماینده کشاورزان در این کمیته شرکت می‌کردم. در این کمیته نظرات و راه‌حل‌هایی برای مشکلات حمل و نقل محصولات کشاورزی مطرح می‌شد. این چالش‌ها می‌توانست گره‌های بسیاری را باز کند. اما طبق روال معمول پس از مدتی این جلسات رها شد و نظرات جمع آوری شده هم بی‌استفاده ماند. قائم مقام خانه کشاورز مشکل اساسی را در بخش حمل و نقل می‌داند اما چالش‌های دیگری را هم در بحرانی شدن این موضوع موثر می‌داند و توضیح می‌دهد: غیر از حمل و نقل ما در بخش بسته‌بندی و نگهداری برای حمل و نقل نیز چالش‌های بزرگی داریم که موجب شده تلفات سنگینی در این بخش به وجود بیاید.
انبارهای مکانیزه هم برای نگهداری این بسته‌بندی‌ها وجود ندارد. با توجه به تنوع آب و هوایی ایران این یکی از الزام‌های کار در بخش کشاورزی است، اما ما از داشتن حتی یک سردخانه یا انبار خوب هم محروم هستیم. مشکلات در بخش حمل و نقل کشاورزی بسیار فراوان است و هرکدام از آن ها خودش سرمنشا مشکلات ریز و درشت دیگری است. او اضافه می‌کند: همه این چالش‌ها به کنار، موضوع اینجاست که هیچ رقم دقیق و مشخصی از هدر رفت محصولات کشاورزی در روند حمل، انبار داری یا بسته بندی وجود ندارد. البته اغراق نکرده‌ایم اگر بگوییم اصلا هیچ آماری در این باره وجود ندارد!
