چشمه‌های آب زیرزمینی متعدد در سیستانوبلوچستان، بار اصلی کشاورزی این منطقه را به دوش می‌کشند. چشمه‌هایی که هر روز در حال خشک شدن است و با نابودی آنها، بخش بزرگی از اشتغال منطقه که وابسته به کشاورزی و دامداری بوده را هم از بین برده است. وجود چشمه‌ها نشان می‌دهد در این استان سفره‌های غنی زیرزمینی وجود دارد که حالا به‌دلیل مصرف بیش از اندازه و وجود تعداد زیاد چاه‌های مجاز و غیرمجاز و نیز برداشت بیش از حد آب از طریق این چاه‌ها در چند سال اخیر افت چشمگیری داشته است. وجود بیش از 6 هزار حلقه چاه غیرمجاز در سیستان و بلوچستان سبب افت چشمگیر سطح آب سفره‌های زیرزمینی شده که در صورت ادامه روند برداشت غیرمجاز آب، این امر سبب افزایش خشکی و بحران جدی بی‌آبی در این استان می‌شود.
ساکنان بومی سراوان می‌گویند که منبع اصلی آب این شهر از دو قنات پرآب در بالادست شهر تأمین می‌شود. بخش عمده این آب برای کشاورزی در باغات و نخلستان‌های منطقه مصرف می‌شود. حدود چهار سال است که آب این قنات‌ها کاهش یافته و برخی از افراد آن را به زلزله اخیر سراوان نسبت می‌دهند، درحالی‌که به گفته کارشناسان این امر به‌دلیل برداشت بیش از حد و کاهش بارندگی‌ها طبیعی است. در این منطقه تنها با حفر چاه‌های عمیق می‌توان به آبدهی طولانی‌مدت دست یافت.
برداشت غیرمجاز، عامل اصلی خشکی چاه‌ها و افت سفره‌ها
معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای سیستانوبلوچستان می‌گوید: بیش از 6 هزار حلقه چاه غیرمجاز در این استان وجود دارد که تأثیر بسزایی در کاهش سطح سفره‌های زیرزمینی دارند. عباس سارانی افزود: هزار و 905 حلقه چاه غیرمجاز مشمول قانون قبل از سال 85 می‌شود که باید برای دریافت مجوز اقدام کنند و چهار هزار و 200 حلقه چاه غیرمجاز نیز مشمول این قانون نبوده و باید پلمب شوند. ظرفیت منابع آب‌های زیرزمینی سیستان و بلوچستان یک میلیارد و 400 میلیون مترمکعب بوده، درحالی‌که آمارها حاکی از این است که برداشت آب توسط چاه‌های مجاز و غیرمجاز حدود دو میلیارد مترمکعب از این منابع است.
او گفت: میزان مجاز و فنی برداشت از این منابع باید 70 درصد میزان کل آب باشد، درحالی‌که هم‌اینک برداشت از منابع آب زیرزمینی از صد درصد هم بیشتر شده است. 350 میلیون مترمکعب از این 600 میلیون مترمکعب اضافه‌برداشت توسط چاه‌های غیرمجاز و بقیه اضافه‌برداشت‌ها از طریق چاه‌های مجاز انجام می‌شود. معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان ادامه داد: این اضافه‌برداشت‌ها سبب شده تا سطح سفره‌های زیرزمینی سالانه حدود 20 سانتی‌متر در استان کاهش یابد. کاهش سطح منابع آبی زیرزمینی سبب شده تا هم‌اینک هزار و 400 روستا در استان توسط آب و فاضلاب روستایی به صورت سیار آبرسانی شوند. این امر نشان می‌دهد که به‌دلیل برداشت‌های اضافه و غیرمجاز، سطح سفره‌ها پایین رفته و چاه‌های آب آشامیدنی در بسیاری از مناطق قابلیت برداشت ندارند. پیش‌بینی برای 25 سال آینده نشان‌دهنده شرایط نامساعدی است و باید سریع‌تر با کمک مردم و تمام دستگاه‌های اجرایی دست اندرکار، چاه‌های غیرمجاز بسته شود.
او بیان کرد: باید توجه داشت که شرایط خشکسالی و کاهش نزولات آسمانی در استان نیز سبب شده تا این سفره‌ها تغذیه نشوند. معاون حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان افزود: حدود 92 درصد آب برداشتی از سفره‌های زیرزمینی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. سارانی ادامه داد: در صورتی که تنها 15 درصد آب در حوزه کشاورزی صرفه‌جویی شود، می‌توان نیاز آب شرب استان را برای یک سال تأمین کرد. سیستان و بلوچستان دارای 43 محدوده و 48 دشت است که وضعیت پنج دشت آن در حالت بحرانی از نظر منابع آب‌های زیرزمینی قرار دارد. طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب‌های زیرزمینی هم‌اینک در پنج دشت که در وضعیت بحرانی قرار داشته اجرا شده است.
معاون حفاظت و بهره‌برداری منابع آب شرکت سهامی آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان گفت: این طرح یکی از مهم‌ترین طرح‌ها برای کنترل کامل منابع آب‌های زیرزمینی استان در 20 سال آینده است. تقویت و استقرار گروه‌های بازرسی از منابع آب‌های زیرزمینی، تجهیز چاه‌ها به کنتورهای هوشمند، ایجاد سامانه پایش و بانک اطلاعاتی، ساماندهی شرکت‌های حفاری، خرید چاه‌های کم‌بازده کشاورزی، انجام مطالعات حفاظت از منابع آب‌های زیرزمینی، کف‌شکنی چاه‌هایی که در دشت‌های ممنوعه قرار دارند، استقرار مدیریت مشارکت آب‌های زیرزمینی با استفاده از تشکل‌های آب‌بران و مدیریت کیفیت منابع آب‌های زیرزمینی، از جمله مهم‌ترین اهداف طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب‌های زیرزمینی است. او تصریح کرد: 15 پروژه در این طرح مطرح شده که یکی از مهم‌ترین این پروژه‌ها تعیین تکلیف چاه‌های غیرمجاز است تا از تشدید کم‌آبی در سیستان و بلوچستان جلوگیری شود.
راهکار مقابله با خشکسالی مفرط
کارشناس کشاورزی سیستان و بلوچستان گفت: این استان به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و آب‌وهوای متفاوت در بخش‌های مختلف خود توان پرورش محصولات متنوعی را دارد. مهدی رامرودی با اشاره به کاهش بارندگی‌ها ادامه داد: نمی‌توان با کاهش بارندگی دست از کشاورزی کشید زیرا اقتصاد بسیاری از مردم این استان به کشاورزی وابسته بوده و بهترین راه برای ادامه فعالیت‌های کشاورزی تغییر الگوی کشت در استان است. وی بیان کرد: کشت محصولات گلخانه‌ای نیز یکی دیگر از راهکارهای مناسب به منظور استفاده بهینه از منابع آبی زیرزمینی و وابستگی کمتر به نزولات آسمانی است.
این کارشناس کشاورزی گفت: کشاورزان سیستان و بلوچستان می‌توانند با استفاده از آبیاری قطره‌ای و سایر روش‌های هدفمند آبیاری به تولیدات بسیار خوبی دست یابند. دولت یازدهم به منظور توسعه بخش کشاورزی سیستان و بلوچستان با درنظرگرفتن نیازها و نوع فعالیت اقتصادی مردم، طرح عظیم آبرسانی به 146 هزار هکتار از مزارع استان به وسیله لوله را در نظر گرفته که 46 هزار هکتار آن هم‌اینک در منطقه سیستان در شمال استان به‌دلیل ضرورت منطقه در حال اجراست. استاندار سیستان و بلوچستان نیز اظهار داشت: دولت برای استفاده بهینه از آب و خاک برنامه‌های مهمی در پیش‌رو دارد که اجرای 46 هزار هکتار آبیاری نوین در منطقه سیستان و صد هزار هکتار در مناطق مختلف بلوچستان، بر همین مبنا طرح‌ریزی شده است.
علی اوسط‌هاشمی ادامه داد: اجرا و تکمیل طرح انتقال آب با لوله به 46 هزار هکتار زمین در سیستان هزاران شغل ایجاد می‌کند. وی افزود: از آنجایی که هدف از اجرای طرح آبیاری نوین، ایجاد اشتغال و تأمین معیشت مردم سیستان است، اجرای این طرح زمینه ایجاد سایر واحدهای جانبی آن را نیز فراهم می‌کند. وی گفت: توسعه الگوهای کشت و توجه به مبحث مهم صادرات و تولید محصولات باکیفیت و مطابق با نیاز بازارهای جهانی باید در منطقه تقویت و از ظرفیت‌های موجود به درستی بهره گرفته شود. با توجه به تغییرات شدید میزان بارندگی در سیستان و بلوچستان، تغییر الگوی کشت و استفاده از ابزار نوین آبیاری نه‌تنها می‌تواند کاهش بارندگی‌ها را جبران کند بلکه سبب می‌شود بهره‌برداری از منابع آبی زیرزمینی کاهش یابد.
گرچه سیستانوبلوچستان دارای منابع زیرزمینی غنی بوده اما برداشت بیش از حد درنهایت این منابع را به زوال کشیده و برای نسل‌های بعدی و نیز شرایط زیست‌محیطی مشکلات فراوانی ایجاد می‌کند. بهتر است به‌جای اقدامات بعدی، کمی به امر پیشگیری و فرهنگ‌سازی در جامعه رجوع شود و جلوی این فرایند مخرب قبل از وقوع گرفته شود.
